Του Γιώργου Χουρδάκη,
Διδάκτορα Φυσικής
Το Ελληνικό Ίδρυμα Έρευνας και Καινοτομίας (ΕΛΙΔΕΚ) ιδρύθηκε το 2016 με σκοπό την προαγωγή της ελεύθερης έρευνας και της καινοτομίας στην Ελλάδα, χωρίς θεματικούς ή γεωγραφικούς περιορισμούς με μοναδικό κριτήριο την επιστημονική ποιότητα και την αριστεία. Στα λίγα χρόνια λειτουργίας του και χάρις στις άοκνες προσπάθειες του προσωπικού του, κατάφερε να κρατήσει ζωντανή την ερευνητική δραστηριότητα στην Ελλάδα και να συμβάλει στην ανάσχεση του δραματικού φαινομένου της φυγής εξειδικευμένου ανθρώπινου δυναμικού, παρέχοντας ευκαιρίες και αμβλύνοντας τις ανισότητες πρόσβασης των νέων επιστημόνων στην Έρευνα. Με μια αρχική χρηματοδότηση 300 εκ. ευρώ (από την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων, στο πλαίσιο σύμβασης με εξαιρετικά συμφέροντες όρους και με επαναλαμβανόμενες πιστώσεις από το Πρόγραμμα Δημοσίων Επενδύσεων), έχει από το 2017 προκηρύξει και κατανείμει σε είκοσι δύο δράσεις 277 εκ. ευρώ και έχει χρηματοδοτήσει περισσότερες από 1.000 υποτροφίες και 630 ερευνητικά έργα.
Ωστόσο, σήμερα η εικόνα για τις μελλοντικές προοπτικές του ΕΛΙΔΕΚ μόνο απογοήτευση μπορεί να προκαλέσει. Η σύμβαση με την ΕΤΕ έχει πλέον ολοκληρωθεί και οι διαθέσιμοι αρχικοί πόροι για τον προγραμματισμό νέων προκηρύξεων έχουν εξαντληθεί. Προς το παρόν δεν έχει εκπονηθεί κανένα συνεκτικό στρατηγικό σχέδιο για τη λειτουργία και την μελλοντική ανάπτυξη του ΕΛΙΔΕΚ και ο προγραμματισμός για τη συνέχιση της χρηματοδότησής του είναι μία ‘μαγική εικόνα’. Η μόνη «οραματική» πρόταση που έχει ακουστεί είναι αυτή του Τομέα Ανώτατης Εκπαίδευσης της Ν.Δ., ο οποίος καλεί σε «κατάργηση του θνησιγενούς ΕΛΙΔΕΚ», σε πλήρη αντίθεση με όλες τις εκθέσεις αξιολόγησης του ιδρύματος από ανεξάρτητους φορείς στην Ελλάδα και στο εξωτερικό.
Το αρμόδιο υπουργείο Ανάπτυξης και Επενδύσεων έχει ανακοινώσει μια και μοναδική δράση στήριξης της ελεύθερης έρευνας για την επόμενη πενταετία μέσω του ΕΛΙΔΕΚ, με τον εντελώς ανεπαρκή προϋπολογισμό των 58 εκ. ευρώ. Από την άλλη, το υπουργείο Παιδείας (αν και αναρμόδιο πλέον για θέματα Έρευνας σύμφωνα με τον κυβερνητικό σχεδιασμό) έχει εντάξει στα έργα του Ταμείου Ανάκαμψης, ορισμένες δράσεις στήριξης της Έρευνας. Καμία από τις δράσεις αυτές δεν έχει ακόμα εκκινήσει και σε καμία από αυτές δεν προσδιορίζεται το ΕΛΙΔΕΚ ως φορέας υλοποίησης. Αντίθετα η υλοποίηση τους έχει ανατεθεί σε φορείς που υπάγονται στο υπουργείο Παιδείας αλλά δεν διαθέτουν ούτε στο ελάχιστο την τεχνογνωσία και τις υποδομές που απαιτούνται για την προκήρυξη, αξιολόγηση και παρακολούθηση ερευνητικών έργων. Είναι ενδεικτικό το γεγονός ότι το υπουργείο, αναγνωρίζοντας αυτήν την αδυναμία, αναζητά σύμβουλο υποστήριξης για τα έργα αυτά μέσω διαγωνισμού ύψους 16 εκ. ευρώ (!) την ίδια στιγμή που η συσσωρευμένη εμπειρία του ΕΛΙΔΕΚ και οι σημαντικές υποδομές που έχει αναπτύξει (ηλεκτρονικές πλατφόρμες, μητρώα, κ.α.) αγνοούνται και απαξιώνονται.
Ο παραπάνω άστοχος σχεδιασμός παρουσιάζει και επιπλέον εγγενείς αδυναμίες. Απουσιάζουν παντελώς δράσεις για τη χορήγηση υποτροφιών σε υποψήφιους Διδάκτορες, ένας από τους καταστατικούς σκοπούς του ΕΛΙΔΕΚ. Μεταφέρονται πόροι για τους νέους μεταδιδάκτορες ερευνητές χωρίς μόνιμη θέση προς τα διορισμένα μέλη των ΑΕΙ και των ερευνητικών κέντρων, στερώντας από τους νέους επιστήμονες την υποστήριξη σε μια κρίσιμη φάση της επαγγελματικής τους διαδρομής. Εκχωρούνται πολύτιμοι πόροι ενίσχυσης της ελεύθερης έρευνας σε έργα συγχρηματοδότησης του ιδιωτικού τομέα. Επιπλέον καταστρατηγείται, για πρώτη φορά, ένας καταστατικός όρος του ΕΛΙΔΕΚ που αφορά την χωρίς θεματικούς περιορισμούς στήριξη της ελεύθερης έρευνας. Οι προκηρύξεις έργων αφορούν πλέον συγκεκριμένους θεματικούς τομείς οι οποίοι προέκυψαν με τρόπο αυθαίρετο, χωρίς την έγκριση της Γενικής Συνέλευσης του ιδρύματος και χωρίς να έχει προηγηθεί διαβούλευση με την επιστημονική κοινότητα.
Οι αποσπασματικές ανακοινώσεις και τα δελτία τύπου των υπουργείων φανερώνουν έλλειψη συντονισμού και την απουσία ενός συνεκτικού σχεδίου και οράματος για το ΕΛΙΔΕΚ. Όμως «πλίνθοι καὶ ξύλα καὶ κέραμος ἀτάκτως μὲν ἐρριμμένα οὐδὲν χρήσιμά ἐστιν». Στο περιθώριο των ανακοινώσεων και των δηλώσεων βρίσκονται νέοι άνθρωποι με όνειρα και φιλοδοξίες. Νέοι επιστήμονες που έχουν επενδύσει πολύτιμο χρόνο και τεράστια προσπάθεια στην επιδίωξη της καριέρας τους και θέλουν να γνωρίζουν εγκαίρως, με τρόπο σαφή και ξεκάθαρο τις δυνατότητες και τις ευκαιρίες που η χώρα τους παρέχει, ώστε να διαμορφώσουν την επαγγελματική τους πορεία. Σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα της διαΝΕΟσις το 72 % των νέων ηλικίας 25-39 δηλώνουν ότι θα μετανάστευαν στο εξωτερικό αν έβρισκαν δουλειά με καλύτερες αποδοχές και καλύτερες συνθήκες. Η απουσία στρατηγικής χρηματοδότησης της έρευνας θα αυξήσει το ποσοστό αυτό.
Το Επιστημονικό Συμβούλιο και η Γενική Συνέλευση, τα ανώτατα όργανα διοίκησης του ΕΛΙΔΕΚ, στα οποία εκπροσωπείται και αντιπροσωπεύεται το σύνολο των Πανεπιστημίων και των δημόσιων ερευνητικών φορέων της χώρας, πρέπει να επιδιώξουν την επανεκκίνηση του ιδρύματος. Ο ιδρυτικός νόμος παρέχει στα όργανα διοίκησης την αρμοδιότητα, αλλά και την ευθύνη, όχι μόνο να παρακολουθούν τις εξελίξεις αλλά κυρίως να σχεδιάζουν, να συνθέτουν και να καταθέτουν προτάσεις και εντέλει να συνδιαμορφώνουν το ερευνητικό τοπίο. Οι δυνατότητες αυτές δεν έχουν έως τώρα πλήρως αξιοποιηθεί.
Είναι επιτακτική ανάγκη να δεσμευτούν άμεσα πόροι ύψους τουλάχιστον 500 εκ. ευρώ για την τρέχουσα προγραμματική περίοδο 2022-2027, με σκοπό τη στήριξη της ελεύθερης έρευνας μέσω του ΕΛΙΔΕΚ. Οι πόροι αυτοί είναι απολύτως εφικτό να εξευρεθούν από μια σειρά συμπληρωματικών πηγών χρηματοδότησης, όπως το Πρόγραμμα Δημοσίων Επενδύσεων, τα Ευρωπαϊκά Διαρθρωτικά Ταμεία, το Ταμείο Ανάκαμψης και μια νέα σύμβαση με την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων.
Με βάση τη χρηματοδότηση αυτή, θα πρέπει να συνταχθεί και να ανακοινωθεί ένα ολοκληρωμένο επιχειρησιακό σχέδιο για το ΕΛΙΔΕΚ που θα εξασφαλίζει την περιοδικότητα και την κανονικότητα των προκηρύξεων, την επιτάχυνση και τη βελτίωση της ποιότητας των αξιολογήσεων, τη χρηματοδότηση υποτροφιών για υποψήφιους Διδάκτορες, την υποστήριξη ερευνητικών έργων για μεταδιδάκτορες, μέλη ΔΕΠ και ερευνητές και την ενίσχυση ερευνητικών υποδομών. Ταυτόχρονα το ίδρυμα θα έχει τη δυνατότητα να προγραμματίσει νέες δράσεις που θα αφορούν σε όλο το φάσμα της ερευνητικής δραστηριότητας, από την στήριξη εμβληματικών πρωτοβουλιών με σημαντικό κοινωνικό αντίκτυπο έως την αξιοποίηση των ερευνητικών αποτελεσμάτων σε προ-ανταγωνιστικό στάδιο.
Η χρηματοδότηση αυτή θα πρέπει να πλαισιωθεί με μια σειρά θεσμικών παρεμβάσεων που θα περιλαμβάνουν τη χορήγηση υποτροφιών με πλήρη ασφαλιστικά δικαιώματα στους υποψήφιους Διδάκτορες, την επαναφορά της σύνδεσης των απολαβών των μεταδιδάκτορων με το ειδικό μισθολόγιο και την αναλογική εκπροσώπηση στο Επιστημονικό Συμβούλιο του ΕΛΙΔΕΚ, πάντοτε με προϋποθέσεις ακαδημαϊκής αριστείας, όλων των εταίρων του ερευνητικού οικοσυστήματος, συμπεριλαμβανόμενων των μεταδιδακτόρων ερευνητών χωρίς μόνιμη θέση και των μελών ΔΕΠ/ερευνητών στις χαμηλότερες βαθμίδες.
Στις δύσκολες εποχές που διανύουμε η ερευνητική κοινότητα οφείλει να διαφυλάξει και να ενισχύσει τη σημαντική παρακαταθήκη του ΕΛΙΔΕΚ, για το μέλλον που έρχεται.
