Καθηγητής Κωνσταντίνος Ζοπουνίδης, Ακαδημαϊκός
Βασιλική Ακαδημία Οικονομικών και Χρηματοοικονομικών, Βασιλική Ευρωπαϊκή Ακαδημία των Διδακτόρων, Πολυτεχνείο Κρήτης & Audencia Business School, France
Ο συγγραφέας αρχίζει με την ερώτηση της ίδιας της φύσης της απόφασης. Πρόκειται για μια ρήξη; Πρόκειται για το αποκορύφωμα; Μιας διαδικασίας εξέλιξης; Πρόκειται αντίθετα για ένα αποτέλεσμα, ένα αξέχαστο ταξίδι ή για να είμαστε πιο απαισιόδοξοι ακόμη, απλές περιπέτειες των οποίων το πεδίο εφαρμογής είναι απατηλό; Ανάλογα με την άποψη που υιοθετείται ή ανάλογα με τον τομέα που εφαρμόζεται, η λέξη απόφαση μπορεί να καλύψει μια μεγάλη γκάμα περιεχομένων.
Η δεύτερη ερώτηση πιο γενική στοχεύει στο μέρος της ευθύνης που ανήκει στο άτομο και σε αυτό που επανέρχεται στις οργανωσιακές δομές μέσα στην επεξεργασία της απόφασης. Ποιό είναι το ειδικό βάρος που έχει πραγματικά ο αποφασίζων μέσα σε αυτό που καλύπτει τον όρο της απόφασης; Ποιό είναι το βάρος της ίδιας της οργανωσιακής δομής;
Το τρίτο μεγάλο ζήτημα αφορά τις δάφορες συνδέσεις που αρμόζει να επισημάνουμε ανάμεσα κυρίως:
- Απόφαση και ελευθερία: μήπως η απόφαση είναι η στιγμή όπου η ελευθερία εκφράζεται;
- Απόφαση και αυτονομία: μήπως δεν υπάρχει κάτι απολύτως θεμελιώδες, στο μέτρο που κάθε αξίωση στην αυτονομία εμπλέκει μια λήψη αποφάσεων αρκετά βαρύνουσα.
- Απόφαση και ορθολογισμός: μέχρι ποιό σημείο τα κριτήρια επιλογής μπορούν να κανονικοποιηθούν;
Τέλος, η τέταρτη μεγάλη ερώτηση είναι ο σκοπός της απόφσης … εάν υπάρχει.
Ο συγγραφέας του κεφαλαίου αυτού θέλει στη συνέχεια να ασχοληθεί με το σκοπό της απόφασης. Δηλαδή τί σχέση υπάρχει μεταξύ της απόφασης και των αποτελεσμάτων της. Είναι η πιο φυσική ερώτηση που της αρμόζει. Δύο δυνατά σημεία αξίζουν να συζητηθούν.
Το πρώτο είναι η αυτοκρατορία της μη απόφασης. Για το συγγραφέα φαίνεται ότι όταν γίνεται αναφορά στην απόφαση, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η απουσία απόφασης έχει ίσως ίδια σημαντικότητα με τις λογικές διαδικασίες που καταλήγουν σε επιλογές.
Το δεύτερο σημείο υπό μορφή ερώτησης: είναι δυνατόν να εντοπιστούν αποφάσεις που έχουν πραγματικά βαρύνουσα σημασία; Ο συγγραφέας «βαπτίζει» αυτές τις αποφάσεις ως «απόφαση-πάθος», δηλαδή, αποφάσεις που τα άτομα επενδύουν σε αυτές συνολικά μέσα στο σύνολο των διανοητικών και προσωπικών διαστάσεων τους.
Η μη απόφαση στη ζωή των επιχειρήσεων
Ο συγγραφέας ξεκινάει με απλές ερωτήσεις. Τί καθοδηγεί την πορεία των πραγμάτων; Τί κάνει και τα πράγματα εξελίσσονται; Τί προϋποθέτει τη ζωή του καθενός μας, καθώς και τη ζωή των οργανώσεων ή των λαών; Είναι μια συσσώρευση αιτιολογημένων συνεκτικών, οργανωμένων επιλογών ή αντίθετα τροπισμοί, αδράνειες, συνέπειες που συνδέονται με ιστορικά γεγονότα ή θέσεις, αλλά μέσα στις οποίες απουσιάζει το σήμα παρέμβασης της απόφασης. Χρησιμοποιείται ένα παράδειγμα. Ένας CEO (Πρόεδρος Γενικός Διευθυντής) μιας φαρμακευτικής εταιρείας ερωτήθηκε για τις εξουσίες που κατέχει και προσπάθησε να δημιουργήσει ένα κατάλογο των τομέων μέσα στους οποίους παρενέβαιναν οι επιλογές του και έφθασε στο συμπέρασμα ότι η μόνη αυτόνομη απόφαση που μπορούσε να λάβει στην επιχείρησή του, ήταν η κατανομή των θέσεων στάθμευσης. Εκτός από αυτό, η παρέμβαση των οργάνων, των επιτρόπων, των επιρροών, των αρχών που έπρεπε να υποστηρίξει ή του ίδιου του οργανωτικού παιχνιδιού, περιόριζε την αποφασιστική του δύναμη αρκετά. Αυτό αποδεικνύει με περίτρανο τρόπο ότι σε επίπεδο μιας οργάνωσης, μιας επιχείρησης, είναι δυνατόν να παραθέσουμε ένα αρκετά εντυπωσιακό κατάλογο αποφάσεων χωρίς αποτέλεσμα και γεγονότα χωρίς απόφαση. Αυτή η επιβεβαίωση δείχνει ότι οι τρόποι λειτουργίας μας εμφανίζουν πολλές αποφάσεις να λαμβάνονται και οποίες δεν έχουν κάποια συνέπεια και αντίθετα, οι συνέπειες που παρατηρούνται είναι περισσότερο το αποτέλεσμα μιας εξελισσόμενης διαδικασίας μέσα στην οποία η απόφαση δεν είναι πουθενά. Εάν αυτή η απαισιόδοξη υπόθεση είναι θεμελιωμένη, ποιές είναι οι πηγές αυτής της αυτοκρατορίας της μη απόφασης;
Στην περίπτωση αυτή ο συγγραφέας τοποθετείται σε δύο επίπεδα: ατομικό και οργανωσιακό ή στη συνέχεια συλλογικό.
Στο ατομικό επίπεδο, ο συγγραφέας αναφέρει τρείς σημαντικές αιτιολογήσεις.
- Αναποφασιστικότητα. Το γεγονός να μην παίρνεται μια απόφαση μπορεί να αποφέρει βαθειές ικανοποιήσεις σε κάθε άτομο.
- Είναι η ασφάλεια που παρέχεται στο άτομο από την αποχή. Σε κάθε περίπτωση, η μή λήψη απόφασης, είναι να στηρίζεσαι στις αποφάσεις άλλων και να αποφεύγεις τους κινδύνους ευθύνης.
- Ο περιορισμός. Υπάρχουν πολλές καταστάσεις (είναι συχνές στον οικονομικό χώρο), όπου οι ευκαιρίες είναι μηδενικές ή τα άτομα δεν έχουν την επιλογή, όπου υπάρχει αντικειμενικό αδιέξοδο ( μέχρι τις καταστάσεις αυτοκτονίας όπου η μη απόφαση είναι ο τρόπος μετάφρασης της αγωνίας απέναντι στο θάνατο). Μέσα σε συνθήκες αδιεξόδου ή απολύτου περιορισμού, η απουσία της απόφασης είναι ο κανόνας ή ακριβέστερα η απόφαση δεν έχει θέση: εξαιρείται.
Τί συμβαίνει τώρα σε επίπεδο συλλογικό; Από που μπορεί να προέλθει ο προσδιορισμός των επιλογών; Αρχικά, από την ύπαρξη στις αναπτυγμένες κοινωνίες, όπως και στις μοντέρνες οργανώσεις, ενός μεγάλου αριθμού αποφάσεων που είναι προγραμματισμένες, τυποποιημένες διότι ανταποκρίνονται σε προβλήματα ρουτίνας. Οι εναλλακτικές επιλογές είναι συνολικά μειωμένες, υπακούουν σε αυτοματισμούς διότι ουδείς ανησυχεί πλέον να τις επανεκτιμήσει. Η δεύτερη πηγή σε συλλογικό επίπεδο, είναι οι αποφάσεις που προκαλούνται από τις παραδόσεις, από τους κανόνες, από τις δομές, από την ιστορία, από τις προηγούμενες αποφάσεις του τύπου «πάντα κάναμε έτσι», ή «δεν μπορούμε πλέον να κάνουμε διαφορετικά επειδή κάναμε έτσι προηγουμένως».
Η τρίτη πηγή, είναι οι υπαγορευόμενες συμπεριφορές από το σύνολο των αξιών, των πεποιθήσεων, των τελετών. Εν συντομία, είναι δυνατόν έτσι να εντοπίσουμε πολλαπλές αιτιολογήσεις της ιδέας σύμφωνα με την οποία ο ρόλος της μη απόφασης δεν μπορεί να παραμεληθεί όταν ερευνάται για τους παράγοντες και τις διαδικασίες απόφασης.
Συνεχίζοντας την ανάλυσή του ο συγγραφέας προτείνει ακόμα τέσσερις παράγοντες στην επέκταση της αυτοκρατορίας της μη απόφασης. (1) Απευθυνοποίηση του ατόμου. Η συνεχής βελτίωση των κοινωνικών μας συστημάτων, των οργανώσεων μας δεν ευνοεί την υπευθυνότητα του ατόμου. Ο πολλαπλασιασμός των ευκαιριών και των μέσων δίνει τη δυνατότητα στο άτομο για ποικίλες επιλογές και τον οδηγεί τελικά να τις αρνηθεί, να μην τις χρησιμοποιήσει πραγματικά.
(2) Η εποχή των μαζών. Η μάζα δεν αποφασίζει. Σαφώς τα προβλήματα της μάζας εξασθενούν τη δύναμη της απόφασης ως παράγοντας που εξηγεί την εξέλιξη.
(3) Αυτοδιαχείριση. Αυτός ο όρος μπορεί να παρομοιασθεί με την αυτο-απόφαση, δηλαδή απόφαση που λαμβάνεται από εκείνους που θέλουν να είναι οι παράγοντες της δικής τους ύπαρξης. Η επιτυχία αυτής της λέξης, οι ελπίδες που προτείνει εξαρτώνται από την αυτοκρατορία της μη απόφασης.
(4) Τεχνολογία. Υπάρχει μετασχηματισμός του κόσμου από την τεχνολογική εφεύρεση, αλλά αυτός ο μετασχηματισμός δημιουργεί χαλάρωση των ικανοτήτων μας για πρόβλεψη. Όμως, για να δοθεί μια σημαντική λειτουργία στην απόφαση, να έχει ένα αυξημένο ρόλο προσανατολισμού, είμαστε υποχρεωμένοι να βελτιώσουμε το επίπεδο πρόβλεψής της, την προβλεπτική ικανότητά της.
Ως συμπέρασμα αυτής της παραγράφου η ερώτηση που τίθεται δεν είναι αν η απόφαση είναι χρήσιμη ή όχι αλλά, να παρατηρήσουμε αν είναι παρούσα ή όχι.
Απόφαση – πάθος
Ο συγγραφέας προτείνει μερικούς πιθανούς ορισμούς της λέξης απόφαση.
1. Απόφαση – ρήξη
Υπονοεί ότι υπάρχουν ειδικές στιγμές που θα μπορούσαν να ποσοτικοποιηθούν, να αναγνωρισθούν, να γίνουν κατάλληλες προς μελέτη και στις οποίες δύναται να αποδοθεί πολύ ρητά η υπευθυνότητα μιας ουσιαστικής αλλαγής της εξέλιξης των πραγμάτων. Πρόκειται για έναν ηρωικό σχεδιασμό της απόφασης ο οποίος είναι σπάνιος.
2. Ορισμός του Bernard Roy
Πρόκειται για την «ισχυρή απόφαση» της διαδικασίας της εξέλιξης. Αυτός ο ορισμός φαίνεται πολύ κοντά στην πραγματικότητα, δηλαδή, ότι υπάρχει μια διαδικασία εξέλιξης, αλλά επίσης ότι υπάρχουν στιγμές όπου ο προσανατολισμός της εξέλιξης προσδιορίζεται υπό την επίδραση μιας διαδικασίας λήψης αποφάσεων.
3. Απόφαση – τέλος του δισταγμού
Είναι η στιγμή της άρνησης της αναζήτησης πληροφοριών, της αναζήτησης νέων ευκαιριών, της προσπάθειεας απογραφής για λύσεις που θα μπορούσαν να υιοθετηθούν. Μέσα στη λογική αυτή εγγράφεται η αναπαράσταση της αποφασιστικής διαδικασίας στην οικονομική θεωρία (θεωρία των ορθολογικών επιλογών).
4. Ορισμός του De Bruyn
Η απόφαση είναι επίσης μια απρόβλεπτη συμπεριφορά. Από όπου η ιδέα της απόφασης – πάθος, δηλαδή μια απόφαση που δεν είναι μόνο ένα λογικό αποτέλεσμα, συνεκτικό, όπου όλες οι μεταβλητές τοποθετούνται σε ένα ίδιο επίπεδο, αλλά ένα γεγονός όπου όλη η ιεραρχία, όλος ο σχεδιασμός με τις υπάρχουσες αξίες εμπλέκει διανοητικά όλο τον ανθρώπινο οργανισμό και όχι μόνο τον εγκέφαλο.
Η κατηγορία της απόφασης – πάθος φαίνεται να ανταποκρίνεται στην καλή θέληση που έχει το άτομο να υπακούσει στο πεπρωμένο του. Αποφασίζω είναι μια επίδραση πάνω στους στόχους που θέλει κάποιος να πετύχει, να προσπαθήσει να τους φθάσει, να μην αφήσει στις αυθόρμητες δυνάμεις το βαθμό ελευθερίας που αυτές δεν αξίζουν.
Στην κατηγορία αυτή ο συγγραφέας θέτει μερικά προβλήματα εκτίμησης που αφορούν τα κριτήρια, τις μερικές χρησιμότητες, τη συνοχή και τον επιδιωκόμενο στόχο. Από τη στιγμή που εισέρχεται το πάθος στην απόφαση, εξερχόμεθα από το χώρο του ορθολογικά σωστού. Είναι η ώρα που εμφανίζονται συγκρούσεις συμφερόντων που πρέπει να επιλυθούν. Ένα άλλο πρόβλημα που τίθεται στα πλαίσια της απόφασης-πάθος είναι η απόκλιση μεταξύ της προόδου που έχει γίνει μέσα στον τομέα των μεθόδων έρευνας και οργάνωσης των αποφάσεων και του πραγματικού ρόλου που δίνεται στις αποφάσεις στις οποίες μπορεί να εφαρμοσθεί αυτός ο τύπος ορθολογικοποίησης. Η ορθολογικοποίηση των επιλογών λειτουργεί με τρόπο ώστε η διαίσθηση υποβαθμίζεται μέσα στη συλλογιστική μας και αναβαθμίζεται ο ευφυής τρόπος λήψης των αποφάσεων. Με άλλα λόγια, η τεχνολογία των αποφάσεων γίνεται πιο εξελιγμένη, πιο επεξεργασμένη.
Τελευταίο θέμα που επεξεργάζεται ο συγγραφέας είναι η ικανότητα πρόβλεψης. Είναι σίγουρο ότι τα μέσα προετοιμασίας των αποφάσεων βελτιώνονται και εκσυγχρονίζονται, αλλά οι προβλεπτικές ικανότητες προοδεύουν επίσης; Από αυτές τις τελευταίες πρόκειται να επέλθει το κύριο μέρος της προόδου. Εάν οι προβλεπτικές ικανότητές μας, μας αφήνουν μυωπικούς, ο εξευγενισμός των μεθόδων υποστήριξης των αποφάσεων κινδυνεύει να φανεί μάταιος.
