Του Αθ. Χ. Παπανδρόπουλου
Είναι προκλητική η βαθύτατη περιφρόνηση των «ακτιβιστών της προόδου» προς την κοινή νοημοσύνη.
Τον τελευταίο καιρό, με αιχμή την περίφημη «Black Friday» οι απανταχού «ακτιβιστές της προόδου» και λοιποί «σωτήρες της ανθρωπότητας» επιτέθηκαν κατά του καταναλωτισμού και ακούσαμε έτσι όλα τα γνωστά τροπάρια περί «τεχνητών αναγκών», «τεχνασμάτων των καπιταλιστών» και άλλα παρόμοια.
Όσοι πάντως οιμώζουν σήμερα στην Ευρώπη και την Ελλάδα για τα δεινά του καταναλωτισμού, είναι προφανές ότι δεν έχουν διαβάσει ούτε τον Μαρξ ούτε τον Κέινς. Είναι δε απομακρυσμένοι και από τους περισσότερους αριστερούς οικονομολόγους, οι οποίοι μονίμως πλέον κάνουν λόγο για την επείγουσα ανάγκη να υπάρξει παγκοσμίως τόνωση της ζήτησης, άρα αύξηση της καταναλωτικής δαπάνης.
Τι θέλουν τελικά οι «ακτιβιστές της προόδου»; Η απάντηση είναι τίποτε. Ποσώς τους ενδιαφέρει το θέμα. Το πρόβλημά τους είναι η ελεύθερη οικονομία και γενικά η ελευθερία. Όσο υπάρχουν ως θεσμός και έννοια, για τους ακτιβιστές, είναι αδιανόητη η «κοινωνία πιθήκων» που οραματίζονται. Όσον αφορά δε τον όρο «καταναλωτική κοινωνία» που χρησιμοποιούν, είναι πέρα για πέρα αδόκιμος. «Κοινωνίες καταναλωτών» δεν υπάρχουν γιατί η κατανάλωση προϋποθέτει την ύπαρξη παραγωγής. Υπό αυτή την έννοια θα ήταν πιο σωστό να γίνεται λόγος για «κοινωνίες παραγωγών» που καταναλώνουν, παρά για το αντίστροφο. Στην οικονομία, η προσφορά είναι αυτή που δημιουργεί ζήτηση, άρα πηγή του πλούτου είναι η παραγωγή και όχι η κατανάλωση. Αυτό υποστηρίζει εξάλλου και η περίφημη κλασική οικονομική θεωρία την οποία επιχείρησε να ανατρέψει με τη «Γενική Θεωρία» του ο Τζον Μέιναρντ Κέινς.
Πιο αναλυτικά, ο διάσημος Βρετανός οικονομολόγος, θέλοντας να ανατρέψει την κλασική θεωρία περί ισορροπίας ανάμεσα στην προσφορά και τη ζήτηση, εισήγαγε την έννοια των «επιμέρους ισορροπιών», χωρίζοντας τα αγαθά σε καταναλωτικά και επενδυτικά. Συνέδεε έτσι την ύπαρξη καταναλωτικών αγαθών με την αντίστοιχη του κεφαλαιουχικού εξοπλισμού, ήτοι με τα αποκαλούμενα από τον ίδιο «επενδυτικά αγαθά».
Πηγαίνοντας την ανάλυσή του πιο μακριά, ο Κέινς εισήγαγε στην οικονομική θεωρία και σκέψη την έννοια της «effective demand», η οποία δυστυχώς μεταφράστηκε ως «ενεργός ζήτηση», ενώ στην ουσία πρόκειται για «προβλεπόμενη ζήτηση» και ιδού γιατί: Ο Βρετανός οικονομολόγος, στη θεωρητική του προσέγγιση για τη ζήτηση και στην προσπάθειά του να την διαφοροποιήσει από τους κλασικούς, τονίζει ότι η παραγωγή και ως εκ τούτου η ποσότητα της απασχόλησης, στην αρχή μιας περιόδου, εξαρτώνται αποκλειστικά από τις προβλέψεις που κάνουν οι επιχειρηματίες ως προς την πιθανή ζήτηση που θα προκύψει, που σημαίνει προβλέπουν τις μελλοντικές δαπάνες σε κατανάλωση και επενδύσεις. Αποκαλεί έτσι «effective demand» το «συνολικό εισόδημα» που οι επιχειρηματίες ελπίζουν να αποκομίσουν από τον όγκο της εργασίας που αποφασίζουν να κινητοποιήσουν για τον σκοπό αυτόν.
Αυτήν την κεϊνσιανή αντίληψη κατά καιρούς αρκετοί οικονομολόγοι την έχουν αμφισβητήσει, υποστηρίζοντας ότι πρόκειται για φαύλο κύκλο. Κατά τον καθηγητή Στίβεν Χόρβιτς «η έξοδος από αυτόν τον φαύλο κύκλο είναι να αναγνωρίσουμε ότι κατανάλωση υπάρχει μόνον όταν ένα αγαθό έχει παραχθεί και πουληθεί, γεγονός που προϋποθέτει ότι ο καταναλωτής του πρέπει να διαθέτει και τα απαραίτητα μέσα που επιτρέπουν την κατανάλωση».
«H μεγάλη ειρωνεία είναι ότι οι αριστεροί συχνά υποστηρίζουν πως ο καπιταλισμός ισούται με τον “καταναλωτισμό”. Νομίζουν ότι οι υποστηρικτές των ελεύθερων αγορών πιστεύουμε ότι η περισσότερη κατανάλωση προάγει την οικονομική ανάπτυξη. Έτσι κατηγορούμαστε ότι παρέχουμε το ιδεολογικό άλλοθι που δικαιολογεί τον καταναλωτισμό που εκείνοι βλέπουν ότι απονεκρώνει ζωές και σπαταλά πόρους. Αυτό που διαφεύγει από τους αριστερούς επικριτές είναι ότι οι οικονομολόγοι ποτέ δεν είδαν την κατανάλωση ως την κινητήρια δύναμη της οικονομικής ανάπτυξης και της ευημερίας, μέχρι που οι κεϊνσιανές κριτικές των ελεύθερων αγορών άρχισαν να γίνονται δημοφιλείς.
Λόγω του κεϊνσιανισμού, η χειραγώγηση των στοιχείων του συνολικού εισοδήματος (κατανάλωση, επενδύσεις και κρατικές δαπάνες) έγιναν το σημείο εστίασης της μακροοικονομικής πολιτικής και της οικονομικής ανάπτυξης. Το θεωρητικό πλαίσιο των κεϊνσιανών είναι αυτό που οδήγησε στην ανάπτυξη των σχετικών στατιστικών του εθνικού εισοδήματος που υπόρρητα αποτελεί τη βάση των δημοφιλών επιχειρημάτων υπέρ της περισσότερης κατανάλωσης», αναφέρει ο Στίβεν Χόρβιτς και γελοιοποιεί έτσι την αμάθεια τσαρλατάνων της πολιτικής και γελωτοποιών της οικονομίας. Κατανάλωση χωρίς παραγωγή, μόνον χρέη δημιουργεί και άρα είναι συντελεστής πενίας και όχι πλούτου όπως παραπλανητικά υποστηρίζουν κάποιοι.
