Από την έντυπη έκδοση
Του Αθ. Χ. Παπανδρόπουλου
Ένα βιβλίο με εντυπωσίασε πριν από λίγες ημέρες. Φέρει τον τίτλο «Βιογραφία της Ευρώπης», με συγγραφέα τον Παναγιώτη Δρακόπουλο και πέρα από τα ελληνικά κυκλοφορεί και στην αγγλική γλώσσα. Η δε έκδοση έγινε με τη χορηγία της ασφαλιστικής εταιρείας Prime, συμφερόντων του Δημ. Κοντομηνά, που προλογίζει το βιβλίο.
Ξεφυλλίζοντάς το, μου ήλθαν στον νου κάποιες θέσεις και απόψεις για την Ευρώπη του Πωλ Βαλερύ και κυρίως θυμήθηκα ένα ερώτημά του: «Μήπως η Ευρώπη γίνει αυτό που ήταν, ήτοι ένα μικρό ακρωτήρι της ασιατικής ηπείρου; Ή αντιθέτως θα παραμείνει αυτό που είναι, δηλαδή ένα πολύτιμο κομμάτι του γήινου σύμπαντος, το μαργαριτάρι της υδρογείου, ο εγκέφαλος ενός ευρύτατου σώματος;».
Όσο και αν αυτό ενοχλεί κάποιους, το μεγαλείο της Ευρώπης έγκειται στο ότι με αφετηρία τον ελληνορωμαϊκό πολιτισμό έκανε πράξη το σύγχρονο κράτος, τη δημοκρατία, την ελεύθερη οικονομία, την ελευθερία της σκέψης και της έκφρασης και τις κοινωνίες της ευημερίας. Από την Ευρώπη επίσης ξεκίνησαν οι δύο πρώτες βιομηχανικές επαναστάσεις και σε Ευρωπαίους οφείλονταν έως τα μέσα του 20ού αιώνα οι μεγαλύτερες επιστημονικές ανακαλύψεις του ανθρώπου.
Το 1900 έτσι, η Ευρώπη ήταν κυρίαρχη στον πλανήτη και είχε υπό τον έλεγχό της το 70% του παγκόσμιου πληθυσμού. Από το 1900 όμως η κατάσταση αρχίζει να αλλάζει. Σε μια Ευρώπη που είναι πλούσια, κυρίαρχη και πιο μορφωμένη από οποιαδήποτε άλλη περιοχή του πλανήτη, οι φιλελεύθερες ιδέες που την είχαν αναδείξει παραμερίζονται και έρχονται στο προσκήνιο οι εθνικισμοί, οι ρατσισμοί, η ηθική και δημογραφική κατάπτωση και οι ανορθόλογες συμπεριφορές.
Ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος γίνεται το εφαλτήριο ανόδου και διάδοσης των ολοκληρωτισμών και η γηραιά ήπειρος είναι το θέατρο μιας αδυσώπητης μάχης ανάμεσα στην ελευθερία και τον ολοκληρωτισμό. Ο αποκαλούμενος Μεγάλος Πόλεμος υπήρξε επίσης μοιραίος για την ιστορική πορεία της Ευρώπης. Μετά το τέλος του, οι Συνθήκες του 1919 δίνουν την εντύπωση ότι οι δημοκρατίες είναι οι πραγματικοί νικητές και ότι ο φιλελευθερισμός έχει επικρατήσει.
Η αλήθεια είναι διαφορετική. Είναι βέβαιο ότι οι καταστατικοί χάρτες όλων των τότε νεοϊδρυθέντων κρατών είναι κοινοβουλευτικοί και δημοκρατικοί. Αλλά τα καθεστώτα τους δεν διαθέτουν την απαραίτητη κοινωνικοοικονομική υποδομή και θα στραφούν πολύ γρήγορα σε παλαιότερες πρακτικές. Από οικονομικής άποψης, οι φιλελεύθερες δημοκρατίες έχουν χάσει ένα μεγάλο μέρος από την επιρροή τους. Το 1914 διέθεταν επενδύσεις πολλών δισεκατομμυρίων δολαρίων σε αμερικανικές επιχειρήσεις. Το 1919 δεν έχει απομείνει τίποτα απ’ αυτά. Έλεγχαν ένα μεγάλο μέρος της ασιατικής οικονομίας καθώς και της ινδο-λατινικής Αμερικής. Στη μεν Ασία τις έχει αντικαταστήσει ευρύτατα η Ιαπωνία, ενώ στην Αμερική έχει γίνει το ίδιο από τις ΗΠΑ.
Η ευρωπαϊκή επιρροή έχει ενισχυθεί μόνο στη Μέση Ανατολή και έχει αντικαταστήσει την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Στον φιλελεύθερο κόσμο συνεπώς έχουν δημιουργηθεί πολύ περισσότερα προβλήματα, αφού η πρώτη παγκόσμια σύρραξη τον έχει αφήσει εξαντλημένο.
Ακόμα χειρότερα δε, η Ευρώπη έχει υποστεί και δημογραφική συντριβή, μοιραία για το μέλλον και τον κοινωνικοοικονομικό δυναμισμό της. Ο ολέθριος παρακμιακός εθνικισμός δημιουργεί μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο μια Ευρώπη κομματιασμένη. Στη θέση περίπου δέκα κρατών στα οποία θα μπορούσε να κυκλοφορεί κανείς και χωρίς διαβατήριο, δημιουργούνται είκοσι κράτη, που διεκδικούν ζηλότυπα τα σύνορά τους, που ανησυχούν για την ασφάλειά τους, που κλείνουν τις πόρτες τους. Και το κυριότερο: η Ευρώπη είναι ερειπωμένη.
Πέραν του Ατλαντικού, το 1919, οι ΗΠΑ, που έξι χρόνια πριν ήταν μια μικρή οικονομική δύναμη, κατέχουν πλέον τη βιομηχανική πρωτοκαθεδρία παγκοσμίως και απορροφούν από τη γηραιά ήπειρο τα καλύτερα μυαλά της.
Μέσα σε αυτό το παρακμιακό περιβάλλον, στην Ευρώπη ακμάζουν οι ολοκληρωτικές ιδέες και αντιλήψεις και αναδύονται νέα καθεστώτα, που ελάχιστα διαφέρουν μεταξύ τους, Οι πνευματικές ρίζες του μαρξισμού – λενινισμού, του εθνικοσοσιαλισμού και του φασισμού έχουν πολλά κοινά σημεία, γι’ αυτό και στον μεσοπόλεμο αποκτούν βάθος και οικουμενικότητα.
Στην ήπειρο του Αριστοτέλη, του Πολύβιου, του Μαρσέλιο ντι Παντουά, του Λοκ, του Χόουμπς, του Βολταίρου, του Άνταμ Σμιθ, του Μοντεσκιέ και του Φρειδερίκου Μπαστιά, η φιλική προς την ελευθερία σκέψη ισοπεδώνεται από τον δήθεν ορθολογισμό του Καρόλου Μαρξ και άλλων Γερμανών φιλοσόφων και στη θέση της έρχεται μια «σωτηριολογική» θεωρία που λέει ότι η ευτυχία είναι συνάρτηση -άγνωστον πότε- της «πάλης των τάξεων» και της έκβασής της.
Δίπλα σε αυτήν την ερμηνεία έρχεται να σταθεί και η θεωρία περί του «υπερανθρώπου» με τα ξανθά μαλλιά και τα γαλανά μάτια, την οποία εμπλουτίζουν και οι απόψεις περί της «εβραϊκής συνωμοσίας» κατά της ανθρωπότητας. Από την Ευρώπη του Σωκράτη, έτσι, ξεκινά δυστυχώς για την ανθρώπινη ιστορία η παγκοσμιοποίηση της πνευματικής γελοιότητας, η οποία όμως έχει και τελικό εγκληματικό χαρακτήρα. Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος δεν είναι μακριά. Στο επόμενο σημείωμά μας θα δούμε τα «λαμπρά» αποτελέσματά του.
