Καθηγητής Κωνσταντίνος Ζοπουνίδης
Πολυτεχνείο Κρήτης
Ακαδημαϊκός, Βασιλική Ακαδημία Οικονομικών και Χρηματοοικονομικών της Ισπανίας
Ακαδημαϊκός, Βασιλική Ευρωπαϊκή Ακαδημία των Διδακτόρων
Distinguished Research Professor, Audencia Business School, Γαλλία
Γενικά
Η ευτυχία είναι ο βασικός στόχος της ζωής αναφέρουν οι αρχαίοι φιλόσοφοι. Σήμερα, επιστήμονες όπως, ψυχολόγοι, βιολόγοι, ανθρωπολόγοι, οικονομολόγοι, μηχανικοί, … προσπαθούν ο καθένας με το δικό του τρόπο να απαντήσουν στην αιώνια ερώτηση τι είναι ευτυχία. Οι μαθητές του Επίκουρου εννοούσαν την ευτυχία ως η εξάλειψη του πόνου. Κατά τον Αριστοτέλη είναι η υπεροχή, η θέληση της καλής ενέργειας. Δυόμισι χιλιάδες χρόνια μετά, ο ορισμός της ευτυχίας παραμένει συναρπαστικός και ενθουσιώδης. Η φύση των απαντήσεων έχει εξελιχθεί και το θέμα αφορά τις συνθήκες μιας «καλής ζωής». Οι επιστήμες του Ανθρώπου, Ψυχολογία και Κοινωνιολογία, επέτρεψαν να περιγραφούν μερικά ενδιαφέροντα χαρακτηριστικά της ευτυχίας μετά από έρευνες που έγιναν σε πολυάριθμα δείγματα ανθρώπων (ερωτηματολόγια). Οι βιολόγοι, στη συνέχεια, ασχολήθηκαν με τον εγκέφαλο για να καταλάβουν τι συμβαίνει όταν κάποιος αισθάνεται καλά. Τελικά, καταλήγουν στο ίδιο συμπέρασμα με τους υποστηρικτές του διαλογισμού ότι η κυριαρχία του εαυτού οδηγεί στη γαλήνη. Πολύ πρόσφατα ένα διευθυντικό στέλεχος της Google (Mo Gawdat) μετά από πολλά χρόνια μελέτης κατάφερε να ανακαλύψει την «εξίσωση της ευτυχίας» (La Formule du Bonneur, Ed. Larousse, 2018).
Στη συνέχεια του άρθρου, ο ορισμός της ευτυχίας θα αναλυθεί μέσω: (1) της Σχολής της Θετικής Ψυχολογίας, (2) των Νευροεπιστημών, (3) των νέων Δεικτών της Ευτυχίας, (4) της Μαθηματικής Εξίσωσης του Mo Gawdat, (5) του Γάλλου φιλόσοφου Fabrice Midal «για να είστε ευτυχής: δείξτε αυτό που πραγματικά είστε» και (6) του Γάλλου ανθρωπολόγου Marc Auge με τις “καθημερινές ευτυχίες”.
Σχολή Θετικής Ψυχολογίας και Νευροεπιστήμες
Πριν από είκοσι χρόνια περίπου γεννήθηκε στις ΗΠΑ η θετική ψυχολογία, μια «επιστήμη της ζωής» της οποίας οι έρευνες και οι συμβουλές καταλήγουν στην έρευνα της ψυχικής ευεξίας. Η ψυχική ευεξία είναι η μελέτη των συμπεριφορών που κάνουν τους ανθρώπους ευτυχείς και, ταυτόχρονα, ψάχνουν τα «πατήματα» εκείνα για να τις αναπαράγουν. Η θετική ψυχολογία αντιστοιχεί σε ένα θεωρητικό ρεύμα έρευνας που μελετά τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας, τις σχέσεις και τους οργανισμούς που ευνοούν την εκπλήρωση του ατόμου και την ανάπτυξη μιας πιο ανθρώπινης κοινωνίας. Κατά συνέπεια, μια επιστήμη που αντλεί τις πηγές της από τον αμερικάνικο «behaviorisme» του 19ου αιώνα, τη μελέτη της συμπεριφοράς του ατόμου και τις αλληλεπιδράσεις του με το περιβάλλον του, μετά από την ανθρωπιστική ψυχολογία του 1940 με τις εργασίες του Abraham Maslow σχετικά με τις ανάγκες και τα ανθρώπινα κίνητρα. Οι ερευνητές της θετικής ψυχολογίας μας μαθαίνουν ότι η ευτυχία δεν είναι για αύριο. Αρχίζει τώρα. Είναι μια επένδυση του ατόμου σε μια αποστολή με στόχο τις γόνιμες σχέσεις με άλλα άτομα.
Οι νευροεπιστήμες είναι η χημεία της ευεξίας. Οι επιστήμονες αναλύοντας με λεπτομέρεια τη λειτουργία του εγκεφάλου, αποκαλύπτουν τα βιολογικά συστατικά της ευφορίας καθώς επίσης και τους κινδύνους που μπορούν να θέσουν εκτός λειτουργία το άτομο. Υπάρχει ένα ερώτημα ότι οι καινοτόμες ιδέες των νευροεπιστημών των τελευταίων δεκαετιών καταλήγουν να επικυρώσουν τις θεωρίες των μεγάλων φιλοσόφων της αρχαιότητας. Για παράδειγμα, η καρδιά του φιλοσοφικού ρεύματος του Επίκουρου ως προς την τέχνη της ζωής ήταν: «να δίνεις παρά να δέχεσαι», «να ευχαριστιέσαι με το λίγο», «να ζεις πλήρως την παρούσα στιγμή», «να καλλιεργείς γύρω σου τη φιλία»… Όπως αναφέρει ο διευθυντής του Τμήματος Νευροεπιστημών του Ινστιτούτου Pasteur, Pierre-Marie Lledo, όλες αυτές οι συμπεριφορές οδηγούν στην παραγωγή της σεροτονίνης μέσα στον εγκέφαλο, γεγονός που αναμφισβήτητα οδηγεί σε έναν «ευτυχισμένο εγκέφαλο». Αντίστροφα, οι νευροεπιστήμες μας μαθαίνουν ότι υπάρχει επίσης μια χημεία της «δυσφορίας», ανταγωνιστική στην παραγωγή της σεροτονίνης, η ντοπαμίνη, η οποία οδηγεί στην ευχαρίστηση και την ανταπόδοση. Η ανταπόδοση είναι αυτή που «σπρώχνει» τα άτομα να ενεργήσουν. Δημιουργεί εθισμό και είναι το αντίθετο της ευτυχίας. Όπως αναφέρει ο αμερικάνος Robert Lusting είμαστε υπό την επιρροή της ντοπαμίνης η οποία δίνει μια άμεση ευχαρίστηση, αλλά οδηγεί ταυτόχρονα στην ελάττωση της σεροτονίνης μέσα στον εγκέφαλο. Αυτό οδηγεί σε μείωση της ευεξίας. Οπότε, το άτομο πρέπει να αποφασίσει: σεροτονίνη υπεύθυνη για τη ρύθμιση των διαθέσεων του ατόμου, ή ντοπαμίνη που είναι συνώνυμη της άμεσης ευχαρίστησης και είναι εφήμερη.
Δείκτες και μαθηματική εξίσωση ευτυχίας
Εδώ και πολλές δεκαετίες οι οικονομικοί επιστήμονες ψάχνουν να βρουν άλλους δείκτες μέτρησης της ευτυχίας διαφορετικούς από το ΑΕΠ (δες την ανάλυση του βιβλίου «Faut-il attendre la croissance? F. Jany-Catrice, D. Mede, Ζοπουνίδης, 2017). Στη μακρινή χώρα του Μπουτάν (χώρα των δράκων και της ευτυχίας, η πρώτη χώρα στον κόσμο που παράγει μόνον βιολογικά προιόντα), ανάμεσα σε Κίνα και Ινδία, ο Dasho Karma Ura διδάσκει τη μέθοδό του για τη μέτρηση της ευτυχίας των 800.000 περίπου κατοίκων της. Σπούδασε στην Οξφόρδη οικονομικά, φιλοσοφία και πολιτικές επιστήμες και δημοσιεύει κάθε χρόνο μια «βίβλο» περίπου 350 σελίδων για την ευτυχία των κατοίκων του Μπουτάν, με βάση το φύλλο, την ηλικία και την τοποθεσία κατοικίας τους. Από το 1970, προτείνεται η δημιουργία του ΑΕΕ (Ακαθάριστη Εθνική Ευτυχία) η οποία είναι το άλφα και το ωμέγα της νέας μέτρησης του πλούτου του πλανήτη. Η τελευταία έκθεση δημοσιευμένη στα μέσα του 2016 και ονομαζόμενη «πυξίδα προς μια δίκαιη και αρμονική κοινωνία», αξιολογεί την ευτυχία σε μια κλίμακα από 0 έως 1. Για το Μπουτάν η βαθμολογία αναβαθμίστηκε στην κλίμακα ΑΕΕ από 0,743 σε 0,756 για την περίοδο 2010-2015. Θεωρείται μια εξέλιξη πολύ σημαντική. Μερικούς από τους παράγοντες πάνω στους οποίους στηρίζεται η ΑΕΕ είναι: επίπεδο ζωής, εκπαίδευση, κοινωνικές σχέσεις, ποιότητα διακυβέρνησης, κλπ. 91,7% των κατοίκων του Μπουτάν αναφέρουν ότι είναι ευτυχείς.
Ο Αιγύπτιος Mo Gawdat, ηλικίας 51 χρονών, διευθυντικό στέλεχος της Google, προτείνει «αλλάξτε τον κόσμο». Και συνεχίζει «η ζωή μας είναι πολύ πιο εύκολη από αυτή των γονιών μας». Το αληθινό πρόβλημα είναι ότι οι άνθρωποι έχουν ξεχάσει την ουσία της ζωής: «Να είσαι ευτυχής». A priori απλοική, η μαθηματική εξίσωση είναι η εξής: η ευτυχία είναι μεγαλύτερη ή ίση της εκτίμησης που έχει ο καθένας για τη ζωή μείον οι προσδοκίες του καθενός κατά τη διάρκεια της εξέλιξης της ζωής του. Το βιβλίο του με τίτλο «La Formule du bonneur» πούλησε ήδη 200.000 αντίτυπα στις ΗΠΑ, Κορέα, Ολλανδία. Ο εγκέφαλος, ξεκινά από μια θέση «ευτυχίας» και δέχεται καθημερινά κατά μέσο όρο 60.000 εξωτερικά ερεθίσματα τα οποία είναι υποχρεωμένος να αναλύσει και να αποκωδικοποιήσει σύμφωνα με την παραπάνω εξίσωση. Πολλές φορές η μηχανή του εγκεφάλου δεν καταφέρνει να τα εξηγήσει και τότε αποδίδει μια αρνητική συγκίνηση: ανησυχία, λύπη, άγχος, που οδηγεί στη δυστυχία. Η μέθοδός του βασίζεται σε τρεις αριθμούς 6, 7 και 5 και λειτουργεί όποιες και να είναι οι περιστάσεις της ζωής.
«Τολμήστε για να είστε Ευτυχής», Καθημερινές Ευτυχιές
Ο γάλλος φιλόσοφος και συγγραφέας Fabrice Midal εξηγεί ότι όταν ήταν μικρός του έλεγαν «θα είσαι ευτυχής εφόσον εργάζεσαι καλά». Στην πραγματικότητα είναι το αντίθετο: «όταν είμαι ευτυχής, εργάζομαι καλά». Χρησιμοποίησε τις αρχές της θετικής ψυχολογίας από τις ΗΠΑ στη Γαλλία και βοήθησε να αλλάξει το νόημα των πραγμάτων. Για το Midal το κλειδί της ευτυχίας είναι να αισθάνεται ο καθένας ότι ανήκει στην ανθρώπινη κοινότητα. Επίσης δεν είναι σωστό να μειώνεται η ευτυχία στη μοναδική έννοια της ευεξίας. Για παράδειγμα, μπορείς να είσαι με ένα άρρωστο γονέα, αλλά να ζεις μοναδικές ευτυχισμένες στιγμές μαζί του παρά τις δύσκολες περιστάσεις της υγείας του. Το βάθος της σχέσης, η έννοια της συμπεριφοράς προς τον πλησίον δημιουργούν ένα αίσθημα πληρότητας.
Ο ανθρωπολόγος Marc Auge, σε ηλικία 82 ετών, χρησιμοποιώντας τις δικές του αναμνήσεις έδειξε πως ο άνθρωπος ψάχνει να ζήσει τη ζωή του όσο καλύτερα μπορεί. Μέσα από το βιβλίο του «Bonheurs du jour» προσπάθησε να σχεδιάσει μια μικρή ανθρωπολογία των ευτυχιών στον πληθυντικό. Ευτυχίες που αντέχουν στο χρόνο, την ηλικία, τον τρόμο, την αρρώστια. Θεωρούνται οι στιγμές που, σε αντίθεση με το συνηθισμένο χρόνο, χαράσσονται στη μνήμη με συνειδητό τρόπο. Όταν για κάποιο λόγο ξαναεμφανίζονται μένουν στη μνήμη ακόμα και στις πιο δύσκολες στιγμές του ατόμου (αρρώστιες, καταστροφές, κ.λ.π.). Αυτές είναι οι ευτυχίες παρ’όλα αυτά (bonheurs malgre tout: BMT).
Στις ΗΠΑ τελευταία διδάσκονται στα Πανεπιστήμια μαθήματα ευτυχίας. Στο Yale, το μάθημα «Ψυχολογία και ωραία ζωή», έσπασε όλα τα ρεκόρ εγγραφών. 1200 φοιτητές εγγράφησαν για να ανακαλύψουν τις βάσεις της θετικής ψυχολογίας και κυρίως για να μάθουν να τις εφαρμόζουν στην καθημερινή ζωή τους. Επίσης, μαθήματα θετικής ψυχολογίας δίνονται και από ηλεκτρονικές πλατφόρμες διαδικτυακά σε όλο τον κόσμο (500.000 φοιτητές για την παρακολούθηση μαθήματος από το Greater Good Science Center του Berkley).
