Οι κάλπες των βουλευτικών εκλογών πριν από περίπου έναν χρόνο έδειξαν κυριαρχία της Νέας Δημοκρατίας – ενός κεντροδεξιού κόμματος στο οποίο συνυπάρχουν φιλελεύθερες/νεοφιλελεύθερες και συντηρητικές θέσεις – στο πολιτικό σκηνικό της χώρας. Όλες οι τελευταίες δημοσκοπήσεις ενόψει των Ευρωκλογών του Ιουνίου επιβεβαιώνουν αυτή την κυριαρχία, ενώ εμφανίζουν ενισχυμένα και τα κόμματα, που βρίσκονται στα δεξιά της ΝΔ.
Ανεξάρτητα από τι ψηφίζουν όμως, τι πιστεύουν οι Έλληνες; Ποιες δηλώνουν οι ίδιοι ότι είναι οι ιδεολογικές τους προτιμήσεις; Κλίνουν περισσότερο προς τις ιδέες της ευρύτερης κεντροαριστεράς/αριστεράς ή προς αυτές της ευρύτερης κεντροδεξιάς/δεξιάς; Και πώς ή πόσο έχουν αλλάξει οι θέσεις τους τα τελευταία χρόνια, εν μέσω αλλεπάλληλων κρίσεων; Ποια είναι η ιδεολογική ακτινογραφία των επιμέρους εκλογικών σωμάτων και ποια είναι η εικόνα των κομμάτων με κριτήριο τις ιδεολογικές «ταυτότητες» που επιλέγουν οι εκλογείς τους;
Απαντήσεις στα παραπάνω ερωτήματα έρχεται να δώσει η νέα έρευνα της ΔιαΝΕΟσις, που επιμελήθηκε ο καθηγητής Γεράσιμος Μοσχονάς. Ορισμένα από τα βασικά συμπεράσματα είναι πως η ιδεολογική ταυτότητα των Ελλήνων παραμένει αρκετά σταθερά ανά τα χρόνια, ο αντισυστημισμός δεν έχει τόση πέραση όσο κάποιοι πιστεύουν, ενώ η προσωπική τοποθέτηση στον άξονα αριστερά – δεξιά δεν ταυτίζεται απαραίτητα με την ψήφο.
Σχεδόν οι μισοί Έλληνες δηλώνουν Σοσιαλδημοκράτες ή Φιλελεύθεροι
Σε ό,τι αφορά τους ιδεολογικούς χαρακτηρισμούς που «ταιριάζουν περισσότερο» στους συμμετέχοντες στην έρευνα , η σοσιαλδημοκρατία (20,5%), ο φιλελευθερισμός (19,3%) και ο σοσιαλισμός (13,8%) συγκεντρώνουν τα υψηλότερα ποσοστά. Αποτελούν τα τρία ισχυρότερα ρεύματα. Ακολουθούν, τοποθετούμενοι σε μια ζώνη επιρροής αρκετά χαμηλότερη των τριών ισχυρών, ο νεοφιλελευθερισμός (8,7%), η οικολογία (6,7%), ο συντηρητισμός (6,2%), ο εθνικισμός (4,9%) και ο κομμουνισμός (4,1%).
Σταθερότητα στις προτιμήσεις
Οι κεντρικές ιδεολογικές και πολιτικές ταυτότητες του ελληνικού πληθυσμού από το 2016 μέχρι και το 2024 εμφανίζουν ισχυρή σταθερότητα. Εντυπωσιάζει το γεγονός ότι η κατανομή των προτιμήσεων παρά τις επιμέρους, όχι ασήμαντες, διακυμάνσεις, παραμένει σήμερα σχεδόν ταυτόσημη με εκείνη του 2016.
Η συνέχεια, συνεπώς, στις προτιμήσεις δίνει τον τόνο –και αυτό παρά τα ισχυρά γεγονότα της περιόδου 2016-2024, παρά, επίσης, τις ανατροπές και την αυξημένη κατάτμηση του κομματικού ανταγωνισμού κατά την ίδια περίοδο. Η διαχρονική σταθερότητα των κεντρικών ιδεολογικών και πολιτικών ταυτοτήτων του ελληνικού πληθυσμού συνιστά μείζον εύρημα του «Τι πιστεύουν οι Έλληνες».
Ειδικότερα, η κατάταξη των τριών ισχυρότερων ρευμάτων είναι ακριβώς ίδια: η σοσιαλδημοκρατία, ο φιλελευθερισμός, ο σοσιαλισμός προηγούνται, καταλαμβάνοντας ακριβώς την ίδια θέση με εκείνη του 2016.
Σημαντική υποχώρηση του εθνικισμού, αλλά και της οικολογίας
Η κατάταξη ισχύος των λιγότερο ισχυρών ρευμάτων έχει ελαφρά τροποποιηθεί, κυρίως λόγω της σημαντικής υποχώρησης του εθνικισμού (από την πέμπτη θέση το 2016 στην έβδομη σήμερα). Ωστόσο, η «αλλαγή στη σειρά» των μικρότερων ρευμάτων δε δομεί διαφορετικά τη συνολική εικόνα ούτε των μικρότερων ούτε των μεγαλύτερων ρευμάτων. Συνεπώς, ο χάρτης της macro public opinion επιδεικνύει αξιοσημείωτη συνέχεια κατά την περίοδο 2016-2024.
Τα τρία ισχυρότερα ρεύματα, η σοσιαλδημοκρατία (20,5%, έναντι 19,7% το 2016), ο φιλελευθερισμός (19,3%, έναντι 17,9% το 2016), ο σοσιαλισμός (13,8%, έναντι 12,7%) εμφανίζονται ελαφρά ενισχυμένα, όχι μόνο σε σύγκριση με την έρευνα του 2016, αλλά και σε σύγκριση με την απήχηση που έχουν καταγράψει στο σύνολο των ερευνών της διαΝΕΟσις. Το 2024 εμφανίζουν, και τα τρία, τα υψηλότερα ποσοστά της περιόδου 2016-2024 και, άρα, τη μεγαλύτερη αθροιστική επιρροή (2024: 53,6%, 2022: 45,1%, 2019: 48,7%, 2018: 43,6%, 2016: 50,3%).
Είναι αξιοσημείωτες οι διακυμάνσεις επιρροής του ιδεολογικού χαρακτηρισμού «σοσιαλδημοκρατία» (παράδειγμα: 20,5% σήμερα αλλά μόνο 13,4% το 2018 και 14,1% το 2022), και εντυπωσιακή η διαχρονική σταθερότητα της απήχησης των όρων «φιλελευθερισμός» και «σοσιαλισμός». Σε κάθε περίπτωση, τα ευρήματα του 2024 αποτυπώνουν την περαιτέρω ενδυνάμωση των ισχυρών ρευμάτων. Επίσης, καταγράφουν, στη μάχη για την πρωτοκαθεδρία των δύο πιο ισχυρών, την απόκτηση μικρού προβαδίσματος της σοσιαλδημοκρατίας σε σύγκριση με τον φιλελευθερισμό, ενώ τη θέση του σταθερού τρίτου την κατέχει συστηματικά ο σοσιαλισμός.
Ακολουθούν ο νεοφιλελευθερισμός (8,7% το 2024 έναντι 9,6% το 2016), η οικολογία (6,7%, έναντι 8,1% το 2016), ο συντηρητισμός (6,2%, έναντι 5,6% το 2016), ο εθνικισμός με μεγάλη υποχώρηση (4,9%, έναντι 8,3% το 2016 και 9,8% το 2018) και κομμουνισμός (4,1%, έναντι 5,6% το 2016).
Εντυπωσιάζει και η υποχώρηση της οικολογίας, η οποία βρέθηκε στο υψηλότερο σημείο της το 2019 (11,8%), σε μια περίοδο σημαντικής ενίσχυσης της οικολογικής ευαισθησίας σε πολλές χώρες της ευρωπαϊκής ηπείρου. Με 6,7%, η οικολογία καταγράφει το 2024 το χαμηλότερο όλων των ετών του «Τι πιστεύουν οι Έλληνες». Η ερμηνεία της εξασθένισης δεν μπορεί προφανώς να προκύψει από τα δεδομένα της έρευνας. Υποθέτουμε ότι η σταδιακή συνειδητοποίηση των οικονομικών και κοινωνικών επιπτώσεων των πολιτικών αντιμετώπισης της κλιματικής αλλαγής επηρεάζει αρνητικά τη δημοτικότητα της οικολογίας. Προπάντων, όμως, θεωρούμε ότι η μετά τη χρεοκοπία, η δραματική κατάσταση των κοινωνικών δεικτών στην Ελλάδα (η χώρα μας εμφανίζεται να είναι η φτωχότερη της Ευρωζώνης) πιθανότατα απομακρύνει τον πληθυσμό από την προτεραιότητα στις οικολογικές ευαισθησίες και τον ωθεί στην υιοθέτηση περισσότερο «υλιστικών» (Ronald Inglehart) πολιτικών-αξιακών επιλογών.
Ο αντισυστημισμός μένει χαμηλά
Έχει ενδιαφέρον το γεγονός ότι όροι με περισσότερο «αντισυστημικό» περιεχόμενο ή «αντισυστημικές» συνδηλώσεις –όπως ο «εθνικισμός» (ο οποίος εμφανίζει σημαντικότατες απώλειες ήδη από το 2019) και ο κομμουνισμός–όρος με μικρές αυξομειώσεις στα ποσοστά του στο πλαίσιο συνολικής, ελαφρώς πτωτικής, σταθερότητας (σε σχέση με την έρευνα του 2016)– βρίσκονται χαμηλά στις «ταυτοτικές» επιλογές της κοινής γνώμης.
Η παραμονή σε μια χαμηλή ζώνη επιρροής των δύο λιγότερο «συναινετικών» ιδεολογικών ρευμάτων, σε συνάρτηση με τη μικρή ενίσχυση των δύο περισσότερο «συναινετικών» (σοσιαλδημοκρατία, φιλελευθερισμός), χρήζει υπογράμμισης.
Το ιδεολογικό κέντρο βάρους κλίνει στην κεντροαριστερά/αριστερά
Η συνολική εικόνα που προκύπτει είναι αυτή μιας πολιτικής κουλτούρας περισσότερο προσανατολισμένης στις ιδέες και την παράδοση της κεντροαριστεράς και αριστεράς.
Μόνο στην έρευνα του 2018 καταγράφεται ισχυρή υπεροχή των ιδεολογικών χαρακτηρισμών που εντάσσονται στην παράδοση της ευρείας δεξιάς (46,3%, έναντι 38,4% για την ευρεία κεντροαριστερά/αριστερά), ενώ σε αυτήν του 2022 το προβάδισμά της είναι οριακό.
Αυτή η διαχρονική –κατά ευρεία ιδεολογική παράταξη– κατανομή της ισχύος συνάδει με τη βαριά εκλογική τάση της μεταπολιτευτικής περιόδου. Στο μεγαλύτερο διάστημα της μεταπολίτευσης (με την εξαίρεση των βουλευτικών εκλογών του 1974, εν μέρει του 1977 και, βέβαια, του 2023) η κατανομή της ψήφου
Ο Πίνακας 3 κατατάσσει τους προηγούμενους αριθμούς σύμφωνα με τη διαίρεση δεξιά-αριστερά, σύμφωνα, συνεπώς, με μία «διπολική» λογική. Η συνολική εικόνα που προκύπτει είναι αυτή μιας πολιτικής κουλτούρας περισσότερο προσανατολισμένης στις ιδέες και την παράδοση της κεντροαριστεράς και αριστεράς. Μόνο στην έρευνα του 2018 καταγράφεται ισχυρή υπεροχή των ιδεολογικών χαρακτηρισμών που εντάσσονται στην παράδοση της ευρείας δεξιάς (46,3%, έναντι 38,4% για την ευρεία κεντροαριστερά/αριστερά), ενώ σε αυτήν του 2022 το προβάδισμά της είναι οριακό. Αυτή η διαχρονική –κατά ευρεία ιδεολογική παράταξη– κατανομή της ισχύος συνάδει με τη βαριά εκλογική τάση της μεταπολιτευτικής περιόδου. Στο μεγαλύτερο διάστημα της μεταπολίτευσης (με την εξαίρεση των βουλευτικών εκλογών του 1974, εν μέρει του 1977 και, βέβαια, του 2023) η κατανομή της ψήφου.
Είναι πολύ ενδιαφέρον ότι το 2024 το σύνολο των ιδεολογικών προτιμήσεων που εντάσσονται στην ευρεία κεντροαριστερά/αριστερά υπερέχει σημαντικά εκείνων που εντάσσονται στην κεντροδεξιά/δεξιά (45,1%, έναντι 39,1% αντιστοίχως). Αυτή η κατανομή ιδεολογικής επιρροής δεν συνάδει ούτε διαισθητικά ούτε αριθμητικά με την κυριαρχία των κομμάτων του κεντροδεξιού και δεξιού φάσματος, όπως αυτή προέκυψε από τις δύο βουλευτικές αναμετρήσεις του 2023.
Το ιδεολογικό κέντρο βάρους της ελληνικής κοινωνίας εξακολουθεί να κλίνει προς την ευρύτερη κεντροαριστερά/αριστερά, ένα περίπου έτος μετά το εξόχως αρνητικό εκλογικό αποτέλεσμα για αυτή την τελευταία.
Το εύρημα είναι σημαντικό. Είναι δε ενδεικτικό της ανθεκτικότητας και της ισχύος των ιδεολογικών επιλογών ή ταυτοτήτων που ανήκουν στην ευρεία κεντροαριστερά/αριστερά. Αυτή η τελευταία παραμένει ιδεολογικά ισχυρή, παρότι οι κομματικοί φορείς που την εκπροσωπούν εμφανίζονται, τη στιγμή που γράφονται αυτές οι γραμμές, εξασθενημένοι.
Η ιδεολογική τοποθέτηση και η ψήφος δεν ταυτίζονται
Ένας άλλος τύπος μέτρησης (δεν περιλαμβάνεται στους πίνακες), ο οποίος γνωρίζουμε ότι είναι πιο ευαίσθητος στα πάνω και τα κάτω του κομματικού ανταγωνισμού, μετριάζει τη βαρύτητα της προηγούμενης διαπίστωσης.
Με κριτήριο την πολιτική αυτοτοποθέτηση των ερωτώμενων στον άξονα αριστερά-δεξιά, το αθροιστικό σκορ της αριστεράς στις τρεις αριστερές θέσεις του άξονα (άκρα αριστερά + αριστερά + κεντροαριστερά) ήταν 31,4% το 2024, έναντι 29,7% το 2016.
Αντιστοίχως, το αθροιστικό ποσοστό της δεξιάς στις τρεις δεξιές θέσεις του άξονα (άκρα δεξιά + δεξιά + κεντροδεξιά) είναι 32,3%, έναντι 25,7% το 2016. Συνεπώς, η δεξιά ως σύνολο προηγείται ελαφρά το 2024 της αριστεράς. Προπάντων, όμως, έχει βελτιώσει σημαντικά την επιρροή της, όπως αποτυπώνεται στον δείκτη πολιτικής-ιδεολογικής αυτοτοποθέτησης των πολιτών, σε σχέση με το 2016. Ιδεολογική μετατόπιση έχει συνεπώς υπάρξει.
Η δε μέτρηση με κριτήριο την πολιτική-ιδεολογική αυτοτοποθέτηση είναι περισσότερο συμβατή με τις εκλογικές τάσεις της περιόδου. Έχει όμως μικρότερη αξία για την κατανόηση των ιδεολογικών τάσεων στη μέση και μακρά διάρκεια. Η επιλογή «ιδεολογικών κατηγοριών», όπως αυτές του φιλελευθερισμού, του σοσιαλισμού κλπ., αποτυπώνουν καλύτερα τις βαριές τάσεις (tendances lourdes) σε μια κοινωνία.
Τα προηγούμενα είναι απόδειξη του ότι οι ιδεολογικές ταυτότητες, η αυτοτοποθέτηση στον άξονα αριστερά-δεξιά και η ψήφος δεν ταυτίζονται. Ο κάθε τύπος «μέτρησης» πρέπει να αξιολογείται σύμφωνα με τις δικές του αρχές. Σε ό,τι όμως αφορά τις ιδεολογικές ταυτότητες, κατεξοχήν αντικείμενο του παρόντος κειμένου, η σταθερότητα είναι η κυρίαρχη τάση και, στο εσωτερικό της, η υπεροχή –με αξιοσημείωτες διακυμάνσεις– των ταυτοτήτων που συνδέονται με την ευρεία αριστερά/κεντροαριστερά.
Το ιδεολογικό προφίλ του εκλογικού σώματος ανά κόμμα
Οι ψηφοφόροι της ΝΔ
Με κριτήριο τις επιλογές «ταυτότητας» των εκλογέων, το ιδεολογικό προφίλ του εκλογικού σώματος της ΝΔ είναι πολυσυλλεκτικό. Στους εκλογείς της ταιριάζουν περισσότερο οι ιδεολογικοί χαρακτηρισμοί «φιλελευθερισμός» (38,4%), «νεοφιλελευθερισμός» (17,3%) και «σοσιαλδημοκρατία» (15,6%), ενώ η επιλογή του «συντηρητισμού» (10,6%), παρότι υψηλότερη από τον εθνικό μέσο όρο, κρίνεται περιορισμένη.
Αξιοπρόσεκτη είναι η χαμηλή ταύτιση με τον «εθνικισμό» (3,4%). Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η έλξη που ασκούν στο εκλογικό της σώμα ιδεολογικές «ταυτότητες» με περισσότερο αριστερό πρόσημο (σοσιαλδημοκρατία»: 15,6%, οικολογία: 4%, σοσιαλισμός 3,0% – αθροιστικά 22,6%). Συνολικά, με κύρια εστία, αλλά όχι πλειοψηφική, τον «φιλελευθερισμό», ισχυρούς τον «νεοφιλελευθερισμό» και τη «σοσιαλδημοκρατία» και λιγότερο τον «συντηρητισμό», οι εκλογείς της διαμορφώνουν ένα δεξιό (άθροισμα «δεξιών επιλογών»: 69,7%) –αλλά με μεγάλα ανοίγματα– πολυσυλλεκτικό προφίλ. Πρόκειται, με κριτήριο τη διασπορά των ιδεολογικών επιλογών των εκλογέων, για το πιο πολυσυλλεκτικό προφίλ από τα τέσσερα εκλογικά σώματα.
Οι ψηφοφόροι του ΣΥΡΙΖΑ
Ο ΣΥΡΙΖΑ εκπροσωπεί ένα κλασικού τύπου αριστερό πολυσυλλεκτικό προφίλ. Ωστόσο, οι πυλώνες των ιδεολογικών ταυτοτήτων που δομούν το εκλογικό προφίλ του έχουν μικρότερη διασπορά από την αντίστοιχη της ΝΔ. Με την επιλογή της «σοσιαλδημοκρατίας» (35,1%) και του «σοσιαλισμού» (33,6%) να κυριαρχούν, καμία άλλη «ταυτότητα» δεν υπερβαίνει το 10%. Ο «φιλελευθερισμός» εκπροσωπεί το 8,6% των ιδεολογικών απόψεων του εκλογικού του σώματος.
Είναι αξιοσημείωτο ότι μόνο το 4% των εκλογέων του ΣΥΡΙΖΑ συνδέει την ιδεολογία του με τον κομμουνισμό, παρά την κομμουνιστογενή προέλευση του κόμματος (αντίστοιχα: ΚΚΕ: 41,6%). Επίσης, η εκπροσώπηση της οικολογίας στο εκλογικό του σώμα είναι ιδιαίτερα περιορισμένη (4,8%), παρά τις ιστορικά ισχυρές αναφορές του κόμματος στην περιβαλλοντική θεματική. Έχει μάλιστα υποχωρήσει (-2,9 μονάδες σε σύγκριση με το 2015) σε μεγαλύτερο βαθμό από την υποχώρησή της στο γενικό κοινό.
Με κριτήριο τα προηγούμενα, ο ΣΥΡΙΖΑ διαμορφώνει μια εκλογική φυσιογνωμία πιο συνεκτική από αυτή της ΝΔ και, ταυτόχρονα, λιγότερο «ανοικτή» σε ανταγωνιστικά ρεύματα. Στο εσωτερικό του εκλογικού του σώματος είναι ισχυρή- ισχυρότερη σε σύγκριση με το παρελθόν- η μετριοπαθής συνιστώσα της «σοσιαλδημοκρατίας» (+11,5 μονάδες σε σχέση με το 2016) αλλά και ενισχυμένος ο «σοσιαλισμός» (+6,9 μονάδες). Η τάση αυτή εν μέρει συνδέεται με την ιδεολογική μετεξέλιξή του αλλά και τη σμίκρυνση του εκλογικού σώματος που επέφερε η εκλογική αναμέτρηση του 2023. Η σμίκρυνση πιθανώς οδήγησε στη συγκέντρωση εκλογέων γύρω από τις κεντρικές ταυτότητες ενός κόμματος που βρίσκεται à cheval ανάμεσα στην αριστερά και την κεντροαριστερά.
Οι ψηφοφόροι του ΠΑΣΟΚ
Ενδιαφέρουσα είναι η ιδεολογική εικόνα του ΠΑΣΟΚ-ΚΙΝΑΛ. Η «σοσιαλδημοκρατία» (51,7%) κυριαρχεί και αποτελεί τον κεντρικό ιδεολογικό πυλώνα του εκλογικού του χώρου, με τον «σοσιαλισμό» (23,5%) να συνιστά, ως είναι αναμενόμενο, τη δεύτερη συνιστώσα. Ο «φιλελευθερισμός» με 10,1% έπεται, επιβεβαιώνοντας ότι ο όρος ανήκει πλέον στο λεξιλόγιο του κόσμου της κεντροδεξιάς/δεξιάς.
Το προφίλ έχει ευρύτητα, με 17,8% των ψηφοφόρων του να εκπροσωπούνται από ταυτότητες περισσότερο συμβατές με το δεξιό τμήμα του πολιτικού φάσματος (συντηρητισμός: 4,5%, νεοφιλελευθερισμός: 3,2% και, φυσικά, φιλελευθερισμός: 10,1%). Ο συνολικός ιδεολογικός προσανατολισμός των εκλογέων είναι ενδιάμεσος μεταξύ των εκλογικών σωμάτων της ΝΔ και του ΣΥΡΙΖΑ, με ισχυρή, ωστόσο, επικέντρωση στις κεντροαριστερές «ταυτότητες».
Οι ψηφοφόροι του ΚΚΕ
Η ιδεολογική σύνθεση των εκλογέων του ΚΚΕ, με ισχυρή έμφαση στον κομμουνισμό (41,6%) και στον σοσιαλισμό (32,6%), δίνει την εικόνα μιας ισχυρά αποκρυσταλλωμένης αριστερής εκλογικής φυσιογνωμίας. Είναι ενδιαφέρον ότι 9% των ψηφοφόρων του «ταυτίζεται» με τη σοσιαλδημοκρατία, 3,2% με τον νεοφιλελευθερισμό και ένα καθόλου ασήμαντο 5,7% (το υψηλότερο στη σύνθεση και των τεσσάρων υπό εξέταση εκλογικών σωμάτων) με την οικολογία. Το εκλογικό σώμα του ΚΚΕ διακρίνεται για το εμπεδωμένο αριστερό του προφίλ, προφίλ με «ανοίγματα» σε μη κλασικές –για κομμουνιστικό κόμμα– αλλά αριστερής υφής ιδεολογίες, όπως η κεντροαριστερή σοσιαλδημοκρατία και η οικολογία.ε
Ακολουθεί ολόκληρη η έρευνα:
ΔιαΝΕΟσις: Τι πιστεύουν οι Έλληνες - Οι ιδεολογικές ταυτότητες
