Στο πώς προστατεύουμε τα παιδιά από κακοποιητικές συμπεριφορές, είτε είναι δικά μας είτε είναι κάτω από την επίβλεψή μας, τι πρέπει να προσέχουμε στη συμπεριφορά τους για να το ανιχνεύσουμε εγκαίρως, αλλά και πώς να τα εκπαιδεύσουμε ώστε και τα ίδια να είναι σε θέση να αντιδράσουν όταν δεχθούν μια τέτοια συμπεριφορά, αναφέρεται η Συμβουλευτική Ψυχολόγος – Ψυχοθεραπεύτρια / Σύμβουλος Υπογονιμότητας, PsyD, MSc, Ιωάννα Θεοδωρακοπούλου, Head of Counselling services of feelwelltoday.com.
Κυρία Θεοδωρακοπούλου ακούμε καθημερινά για νέες περιπτώσεις κακοποίησης που βιώνουν ανήλικα παιδιά είτε μέσα στην οικογένεια, είτε στο σχολείο ή το ίδρυμα που διαμένουν, είτε στις εξωσχολικές τους δραστηριότητες, είτε ακόμα μέσα στις παρέες τους. Τι σημάδια μας δίνουν τα παιδιά έτσι ώστε να καταλάβουμε ότι υπάρχει πρόβλημα;
Μπορούμε να θεωρήσουμε ότι σημάδια που καταδεικνύουν κάποιας μορφής κακοποίησης γενικά είναι η μείωση στις σχολικές επιδόσεις συμπεριλαμβανομένων και η εμφάνιση μαθησιακών δυσκολιών σχετικές με το λόγο και την συμμετοχή στο μάθημα, οι απότομες και ακραίες αλλαγές στη συμπεριφορά του, η συνεχής εγρήγορση ή ακατάλληλη ησυχία και υποτακτική συμπεριφορά, η αποφυγή των οικογενειακών συνευρέσεων.
Συγκεκριμένα σε περιπτώσεις σεξουαλικής παρενόχλησης ή κακοποίησης, δίνουμε σημασία σε κινητικές δυσκολίες ή και στον τρόπο που κάθεται, αποφυγή αθλητικών δραστηριοτήτων, εγκυμοσύνη ή σεξουαλικώς μεταδιδόμενα νοσήματα στα πρώτα χρόνια της εφηβείας, αυνανισμός σε ακατάλληλο περιβάλλον και προκλητική συμπεριφορά προς άλλους, επίδειξη ασυνήθιστων για την ηλικία του γνώσεων σχετικά με το σεξ και φυσικά η οποιαδήποτε αναφορά ότι υπέστη σεξουαλική κακοποίηση από συγγενή ή και παιδαγωγό.
Η σωματική κακοποίηση εντοπίζεται μέσω σωματικών σημαδιών από τραυματισμό, δάγκωμα, χτυπήματα, από ρουχισμό που δεν ταιριάζει με την θερμοκρασία της εποχής, εκδήλωση έντονου φόβου και αποφυγή συγκεκριμένου ατόμου, αντιφατικές εξηγήσεις μεταξύ παιδιού και γονέων σχετικά με κάποιο τραυματισμό. Πάντα πρέπει να αξιολογείται η αναφορά του παιδιού σε κάποιο τραυματισμό.
Όσον αφορά τις λιγότερο ανιχνεύσιμες μορφές κακοποίησης όπως η συναισθηματική ή η παραμέληση, στην συναισθηματική κακοποίηση παρατηρούμε ακραίες συμπεριφορές από πολύ συγκαταβατική έως απαιτητική, από παθητική έως επιθετική, συμπεριφορές που ταιριάζουν σε ρόλο γονέα ή παλινδρόμηση σε συμπεριφορές νεότερων ηλικιών, άγχος, φόβος, απομόνωση, παραβατικές συμπεριφορές, καθυστέρηση στην σωματική ή και συναισθηματική ανάπτυξη, απόπειρα αυτοκτονία, συναισθηματική αποξένωση από την οικογένεια.
Στην παραμέληση, το παιδί αναφέρει την απουσία γονέα ή κηδεμόνα από την καθημερινή φροντίδα του, ανεπαρκής σίτιση, στέγαση, ένδυση (έλλειψη καθαριότητας αλλά και κατάλληλου για την εποχή ρουχισμού) και ιατρικής φροντίδας και περίθαλψης, μη-τήρηση κανόνων προσωπικής υγιεινής, απουσίες από το σχολείο, κατανάλωση αλκοόλ ή χρήση ουσιών.
Το δύσκολο επίσης είναι να πλησιάζουμε συναισθηματικά αυτά τα παιδιά ώστε μα μας εμπιστευθούν για να μας αποκαλύψουν την αλήθεια. Πως μπορούμε να το κάνουμε αυτό;
Είναι γεγονός ότι τα παιδιά που βιώνουν κάποια μορφή κακοποίησης, δεν μιλούν εύκολα σε κάποιον για αυτό. Είτε γιατί δεν εμπιστεύονται είτε γιατί φοβούνται. Γι’ αυτό είναι πολύ σημαντικό να χτίσουμε σχέση εμπιστοσύνης με το παιδί, να παραμείνουμε κοντά του ακόμα κι αν δείχνει ότι δυσκολεύεται να συζητήσει, να του γνωστοποιούμε με διαφόρους τρόπους τη διαθεσιμότητά μας ώστε να μπορεί να μιλήσει ή να ζητήσει τη βοήθειά μας όταν νοιώσει έτοιμο. Την ίδια στιγμή είναι βοηθητικό να κρατάμε ημερολόγιο σχετικά με οτιδήποτε μας έχει προκαλέσει ανησυχία στην συμπεριφορά του παιδιού καθώς θα είναι πιο εύκολο να εντοπίσουμε σημάδια πιθανής κακοποίησης.
Υπάρχει τρόπος να εκπαιδεύσουμε τα παιδιά ώστε να αντιδράσουν απέναντι σε ένα κακοποιητικό άτομο;
Το σημαντικότερο που πρέπει με κάθε ευκαιρία να μαθαίνουμε στα παιδιά μας είναι ότι έχουν δικαιώματα και ότι οφείλουν να υπερασπίζονται τον εαυτό τους. Συχνά οι έφηβοι το θεωρούν αδυναμία να μιλήσουν για κάτι που τους συμβαίνει και για το οποίο δεν νοιώθουν καλά. Άλλα παιδιά δεν θέλουν να «καρφώσουν» τον θύτη συμμαθητή τους. Γι’ αυτό και είναι απαραίτητο η οικογένεια και το σχολείο να καλλιεργεί την αντίληψη ότι μιλώντας και ζητώντας βοήθεια, υπερασπίζεσαι τα δικαιώματά σου. Δηλαδή το βασικό τους δικαίωμα να νοιώθουν καλά, ασφάλεια και ψυχική ισορροπία.
Στη βάση αυτή, πρέπει να μπορούν να αρνούνται οτιδήποτε δεν τους βρίσκει σύμφωνους, να λένε όχι σε οτιδήποτε δεν τους αρέσει ή δεν τους αντιπροσωπεύει. Αν το όχι δεν αρκεί και η συμπεριφορά συνεχίζεται, πρέπει να τους μάθουμε να προειδοποιούν με αποφασιστικότητα σχετικά με τις συνέπειες που θα υπάρξουν αν δεν σταματήσει η συμπεριφορά που ενοχλεί. Είναι πολύ σημαντικό να ενημερωθεί αυτός που ενοχλεί ότι ο ενοχλούμενος έχει το δικαίωμα να υπερασπιστεί τα δικαιώματά του με οποιαδήποτε ενέργεια και φυσικά η ευθύνη για τις συνέπειες είναι καθαρά δική του. Μία τέτοια συνέπεια είναι να αλλάξουν κύκλο φιλιών και συναναστροφών ώστε να περιβάλλονται από άτομα και συγκυρίες κατά τις οποίες νοιώθουν όμορφα.
Αν το παιδί μας είναι πολύ εσωστρεφές είτε γιατί αισθάνεται ότι δεν ταιριάζει με τα ενδιαφέροντα των πολλών είτε δεν μπορεί να νοιώσει όμορφα με άτομα της ηλικίας του – χαρακτηριστικό της εφηβείας – , θα ωφελήσει να το βοηθήσουμε να βρει τα θετικά του χαρακτηριστικά, τα ενδιαφέροντά του, δημιουργικές ενασχολήσεις και διεξόδους σε δραστηριότητες που τον ευχαριστούν. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί με το να τους δίνουμε ερεθίσματα για πράγματα που τους κάνουν να αισθάνονται σημαντικά, ότι ανήκουν, ότι δίνουν νόημα στη ζωή, κάτι που θα ενισχύσει την αυτοπεποίθησή τους και θα δημιουργήσουν ανθεκτικότητα και στιγμές ευτυχίας.
Ως πρότυπά τους, χρειάζεται να συζητάμε για τις αξίες μας ωθώντας τα να καλλιεργήσουν την κριτική τους σκέψη. Αξίες όπως φιλία, συνεργασία, επικοινωνία, μοίρασμα, δημιουργικότητα μπορούν να νικήσουν τον ανταγωνισμό και την ταύτιση με την κτίση υλικών αγαθών. Καθώς η ύλη μπορεί να δημιουργήσει αίσθηση αποτυχίας όταν δεν καταφέρνουν κάποιον κοινωνικό στόχο.
Σε περίπτωση που ένα παιδί έχει βιώσει κακοποιητική συμπεριφορά και το αντιληφθούμε αργά, τι κάνουμε για να το βοηθήσουμε να το ξεπεράσει;
Δεν είναι ποτέ αργά να ζητήσουμε βοήθεια από ειδικό. Δεν είμαστε λιγότερο καλοί γονείς αν δεν προλάβαμε κάτι στην αρχή ή αν ζητήσουμε βοήθεια. Ο ρόλος του γονέα κατακτιέται και κανείς δεν γεννιέται με όλα τα δεδομένα για να γίνει γονέας. Έχει πολλές δυσκολίες όμως για όλες υπάρχουν οι κατάλληλες λύσεις και αν δεν τις βρούμε μόνοι μας αλλά μας τις επισημάνει ένας ειδικός, δεν σημαίνει ότι είμαστε ανεπαρκείς.
Η φοβία που παθαίνουν μερικοί γονείς από όλα αυτά που διαβάζουν καθημερινά τους κάνουν υπερβολικά προστατευτικούς σε σημείο να «πνίγουν» το παιδί. Πώς μπορούν να το διαχειριστούν για να μην μεταφέρουν τις φοβίες και τις ανασφάλειες τους στο παιδάκι τους για να μη μάθει να ζει με ένα συνεχή φόβο;
Η αγωνία των γονέων μπροστά σε όλα αυτά που καθημερινά μαθαίνουν, θα βοηθήσει αν είναι να το θωρακίσουν όσο καλύτερα γίνεται και όχι να το φοβίσουν ώστε να οδηγηθούν εν τέλει ακριβώς εκεί που δεν επιθυμούν. Είναι σημαντικό να μπορεί το παιδί να κατανοεί και να ξέρει πώς να αντιδράσει στον πιθανό κίνδυνο με τον οποίο θα έρθει αντιμέτωπο. Και η βασική θωράκιση γίνεται όπως προανέφερα με το να τους καλλιεργούμε από πολύ νωρίς την υπεράσπιση των δικαιωμάτων τους απέναντι στις πράξεις των άλλων. Γιατί έτσι θα έχει την αυτοπεποίθηση που θα το βοηθήσει να αντιδράσει σε μια ανεπιθύμητη κατάσταση. Συγκεκριμένα, μέσα στο φόβο τους οι γονείς χρειάζεται να μπορέσουν να δουν το παιδί τους ως μια ξεχωριστή οντότητα στην οποία δεν θα προσπαθούν να επιβάλλουν πράγματα «για το καλό του».
Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα να του επιτρέψουμε να αγκαλιάζει και να φιλάει όταν εκείνο το επιθυμεί και όχι όταν «πρέπει» κατ` εμάς. Έτσι θα το βοηθήσουμε να εμπιστεύεται το ένστικτό του και να μην υποκύπτει σε όποια πρόταση όποιου άλλου ως η σωστή και η δική του σκέψη η λάθος. Δεν θα αισθάνεται ότι επιτρέπεται να έχει διαφορετική άποψη κι αυτό ξεκινάει από πάρα πολύ μικρές ηλικίες όπως αντιλαμβάνεστε. Επιπλέον να έχει καλή επαφή με τα συναισθήματα του όπως πχ το φόβο. Αν δεν του επιτρέψουμε να φοβάται περιγελώντας τον όταν το εκφράσει, του μαθαίνουμε να καταπιέζει το φόβο του. Κάτι που όταν ενεργοποιηθεί από κάποια κατάσταση, αντί να αντιδράσει θα καταπιέσει το συναίσθημά του και θα υποστεί ότι του επιβληθεί. Όταν λέει ότι φοβάται κάτι ή κάποιον, συζητήστε και μην τρέξετε να του πείτε ποιο είναι το σωστό. Μόνο με τη διερεύνηση μπορείτε να το βοηθήσετε να διαχειριστεί ωφέλιμα όποιον μικρό ή μεγάλο φόβο του. Δώστε χώρο και χρόνο στις επιλογές και τις προτιμήσεις του, από το φαγητό, τα ρούχα, μέχρι τις φιλίες και δραστηριότητες. Μόνο αν γνωρίζει τί θέλει και τί δεν θέλει, θα έχει τη δυνατότητα αργότερα να υποστηρίξει το ναι και το όχι του.
Επιπλέον μπορείτε να του μάθετε τα εργαλεία που έχει στη διάθεσή του τα οποία θα μπορεί να χρησιμοποιήσει όποτε χρειάζεται βοήθεια. Ένα είναι η φωνή του και το πόσο δυνατή μπορεί να γίνει όταν κάποιος δεν σέβεται αυτό που του έχουμε ζητήσει να σταματήσει να κάνει. Είναι σημαντικό να μπορεί να συνδέσει τη δύναμή του αυτή με φράσεις όπως «σταμάτα το, δεν μου αρέσει, με ενοχλείς, φύγε, όχι» όπως και να μπορεί να την χρωματίσει ανάλογα με το συναίσθημά του. Η σωματική του δύναμη είναι άλλο ένα εργαλείο όταν θέλει να απομακρύνει κάποιον. Και φυσικά η ενημέρωση σχετικά με το ότι μέσα σε όλους τους καλοσυνάτους ανθρώπους εκεί έξω, μπορεί να υπάρξει και κάποιος κακόβουλος του οποίου οι διαθέσεις μπορεί να φαίνονται αθώες. Κι αυτός δεν είναι απαραίτητο να είναι άγνωστος ή ξένος καθώς αυτό τον οδηγεί στην σκέψη ότι όποιον έχει δει και αναγνωρίζει στη γειτονιά του, αυτομάτως είναι εκτός πάσας υποψίας.
Είθισται οι γονείς που τρομάζουν και δεν μπορούν να διαχειριστούν την καθημερινότητα, να ενημερώνουν ελλιπώς ή ακατάλληλα τα παιδιά τους, κάτι που μειώνει τις πιθανότητες να μπορούν αυτά τα παιδιά να αντιληφθούν πότε βρίσκονται σε κίνδυνο και πώς πρέπει να αντιδράσουν κι έτσι να καταλήγουν θύματα των κακόβουλων ανθρώπων.
