Της Βάσως Μιχοπούλου
Την περασμένη βδομάδα φοιτητές του τμήματος Βιοχημείας και Βιοτεχνολογίας στο Παν. Θεσσαλίας κλήθηκαν, στο πλαίσιο της χειμερινής εξεταστικής περιόδου του 2019, για το μάθημα της Εξέλιξης, να «εξηγήσουν πως θα χρησιμοποιούσαν τις γνώσεις τους από τη Βιολογία για να αντικρούσουν ρατσιστικές αντιλήψεις που αφορούν φυλετικές ή και άλλες διακρίσεις». Και αυτό έχοντας ως βάση τη θέση του ΟΗΕ πως «δεν υπάρχουν φυλές μόνο κλινή» (there are no races only clines!).
Παρότι επιστημονικά δεδομένα τεκμηριώνουν διαρκώς ότι οι άνθρωποι, επί της ουσίας, είναι περισσότερο όμοιοι από ό, τι διαφορετικοί μεταξύ τους, ο ρατσισμός σε κάθε επίπεδο εξακολουθεί να υφίσταται και να ενδυναμώνεται επικίνδυνα στην εποχή μας. Τα επιστημονικά ευρήματα συχνά αγνοούνται, παρερμηνεύονται σκόπιμα ή δεν συμπεριλαμβάνονται στη ρατσιστική ατζέντα ακραίων εθνικιστικών ομάδων. Τέτοιες ομάδες επικαλούνται κατά καιρούς γενετικές έρευνες, όπως αυτή σχετικά με την ικανότητα αφομοίωσης της λακτόζης του γάλακτος, ή την ύπαρξη γενετικών δεικτών για την νοημοσύνη ανθρώπων με προγόνους από διαφορετικές ηπείρους, για να διεκδικήσουν μια πλασματική “φυλετική υπεροχή” έναντι έγχρωμων πληθυσμών. Στο αντίπαλο στρατόπεδο οι πολίτες μπορούν με την εκπαίδευση και τη βαθιά γνώση της Επιστήμης να καταπολεμήσουν αυτές τις τάσεις.
Αναμφισβήτητα υπάρχουν βιολογικές διαφορές μεταξύ διαφορετικών πληθυσμών για τις οποίες αποδεικνύεται επιστημονικά πως είναι ελάχιστες και επιφανειακές, καθώς, τα χαρακτηριστικά που μοιραζόμαστε ως ανθρώπινο είδος είναι βαθύτερα. Σε μια πρόσφατη δήλωσή της στο επιστημονικό περιοδικό “The American Journal of Human Genetics” η “American Society of Human Genetics” καταδίκασε κάθε προσπάθεια σύνδεσης της γενετικής με τη “φυλετική υπεροχή”[1]. Η δήλωση ανέφερε ότι η έννοια της “φυλετικής καθαρότητας” είναι επιστημονικά αβάσιμη, άκυρη και άστοχη. Υπάρχει μόνο γενετική ποικιλομορφία μεταξύ των ανθρώπινων πληθυσμών, η οποία συνδέεται με την μετανάστευση και την ανάμειξη των πληθυσμών κατά τη διάρκεια της ανθρώπινης ιστορίας. Να σημειωθεί πως η εν λόγω επιστημονική εταιρεία διαθέτει περίπου 8.000 μέλη και είναι η μεγαλύτερη ένωση επιστημόνων στον κόσμο που μελετά τη γενετική του ανθρώπου.
Ωστόσο, δεν μπορεί κάποιος να αγνοήσει επιστημονικά… ατοπήματα που ενισχύουν τη δυναμική του ρατσισμού, με χαρακτηριστική την περίπτωση του Νομπελίστα James Watson, που το 1953 ανακάλυψε τη δομή του DNA. Ο ίδιος, το 2007, αναγκάστηκε να αποσυρθεί από τα καθήκοντά του στο Ινστιτούτο Cold Spring Harbor Laboratory στις ΗΠΑ, γιατί δήλωσε σε συνέντευξή του – χωρίς επιστημονικά στοιχεία – ότι η έρευνα έχει δείξει ότι οι γενετικοί παράγοντες συμβάλλουν στη μείωση της νοημοσύνης στους Αφρικανούς συγκριτικά με τους Ευρωπαίους.
Η “φυλή” είναι μια κοινωνική αντίληψη
Ήταν το 1942, εν μέσω του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, όταν ο ανθρωπολόγος Ashley Montagu τόλμησε να εκδώσει το βιβλίο του με τίτλο: “Man’s Most Dangerous Myth: The Fallacy of Race” για να υποστηρίξει ότι η φυλή είναι μια κοινωνική αντίληψη χωρίς γενετική βάση. Και αυτό, σε μια εποχή που ο ρατσισμός εξελισσόταν σε «επιστήμη» διευκολύνοντας τον Αδόλφο Χίτλερ να ικανοποιήσει τα εκατομμύρια των Γερμανών που διψούσαν για ρεβάνς, μετά την ήττα του Α’ Παγκόσμιου πολέμου.
Σύμφωνα με τον Επίκουρο Καθηγητή Νευρογενετικής του Παν. Αθηνών, Χρήστο Γιαπιτζάκη, ο φυλετισμός ή ρατσισμός δεν βασίζεται σε επιστημονική γνώση, αλλά σε μυθοπλασίες και ιδεοληψίες: «Όπως ανέδειξε το 1945 ο Καρλ Πόππερ στο βιβλίο του “Η Ανοικτή Κοινωνία και οι Εχθροί της”, ο ρατσισμός των Ναζιστών και οι ιδέες τους περί “καθαρότητας” της φυλής και ευγονικής μεθοδολογίας βασίζονταν στην «Πολιτεία» του Πλάτωνα. Οι Ναζί δέχθηκαν ως ενορατική αλήθεια τον πλατωνικό μύθο περί της κατηγοριοποίησης των ανθρώπων σε γένη που περιέχουν χρυσό, άργυρο, χαλκό και σίδηρο, και περί της θεϊκής προφητείας ότι η πόλις θα καταστραφεί όταν κυβερνηθεί από ανθρώπους χάλκινου και σιδηρού γένους». Η αλήθεια της επιστημονικής παρατήρησης, βέβαια, είναι ότι κανένας άνθρωπος δεν περιέχει χρυσό ή άργυρο που είναι βιολογικά ασύμβατα στοιχεία, ενώ όλοι μας περιέχουμε σίδηρο και χαλκό που είναι απολύτως απαραίτητα στοιχεία για την επιβίωσή μας. «Η πίστη στον μεταφυσικό φυλετικό μύθο, που σχετίζεται περισσότερο με τον πλατωνικό ιδεαλισμό παρά με την επιστημονική παρατήρηση, οδήγησε στους ναζιστικούς νόμους της δήθεν «φυλετικής εξυγίανσης» και στην εγκληματική εξόντωση εκατομμυρίων ανθρώπων σε στρατόπεδα συγκέντρωσης», λέει ο Καθηγητής και συνεχίζει:. «Όλα αυτά έγιναν με την βοήθεια ευγονιστών ιατρών και βιολόγων, όπως ο Μέγκελε, ο οποίος έκανε απάνθρωπα πειράματα στο Άουσβιτς. Τα εγκλήματα που έγιναν στο όνομα της Ευγονικής, όπως ονομαζόταν τότε η επιστήμη της κληρονομικότητας, επέβαλαν την μετονομασία της σε Γενετική μετά από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Για αυτό τον λόγο οι σύγχρονοι γενετιστές, που σέβονται τον εαυτό τους, έχουν ιδιαίτερη ευαισθησία σε βιοηθικά θέματα. Αυτά τα ιστορικά δεδομένα καλό είναι να τα γνωρίζουν οι νεότερες γενιές, για να μην επαναληφθούν ποτέ ξανά», καταλήγει.
Τριάντα χρόνια αργότερα, το 1972, γενετικά ευρήματα του διάσημου γενετιστή Richard Lewontin από το Πανεπιστήμιο του Harvard, ενίσχυσαν το επιχείρημα του Montagu [2]. O ιδιοφυής επιστήμονας μέσα από μια μελέτη του πάνω στους τύπους των πρωτεϊνών στο ανθρώπινο αίμα, σε δείγμα ατόμων από επτά περιοχές (Δ. Ευρασία, Αφρική, Ανατ. και Ν. Ασία, Αμερική, Ωκεανία και Αυστραλία), κατέρριψε την έννοια της βιολογικής “φυλής”. Ο ίδιος αναλύοντας και συσχετίζοντας στατιστικά τις γενετικές διαφορές ανάμεσα στους πληθυσμούς του δείγματος, απέδειξε ότι οι ανθρώπινοι πληθυσμοί είναι «εντυπωσιακά παρόμοιοι μεταξύ τους» από γενετική άποψη. Το εντυπωσιακότερο όλων ήταν βέβαια πως η γενετική ποικιλομορφία μεταξύ διαφορετικών και γεωγραφικά απομακρυσμένων πληθυσμών ήταν ελάχιστη, ενώ η γενετική ποικιλότητα μεταξύ ατόμων του ίδιου πληθυσμού που ζούσε στον ίδιο τόπο ήταν αναλογικά πολύ μεγαλύτερη!
Η Επιστήμη έχει αποδείξει πως οι άνθρωποι είναι όμοιοι
Το παραπάνω επιβεβαίωσε μια μελέτη-ορόσημο του 2002 [3] από επιστήμονες του Stanford, οι οποίοι εξέτασαν την ανθρώπινη ποικιλομορφία σε επτά μεγάλες γεωγραφικές περιοχές χρησιμοποιώντας 4.000 αλληλόμορφα γονίδια (διαφορετικές εκφράσεις γονιδίων). Σύμφωνα με την μελέτη, περισσότερο από το 92% των αλληλομόρφων εντοπίστηκαν σε δύο ή περισσότερες περιοχές και σχεδόν τα μισά από τα αλληλόμορφα που μελετήθηκαν ήταν παρόντα και στις επτά μεγάλες γεωγραφικές περιοχές. Η παρατήρηση ότι η συντριπτική πλειονότητα των αλληλομόρφων βρίσκεται κατανεμημένη σε πολλαπλές περιοχές ή και σε ολόκληρο τον κόσμο υποδεικνύει τη θεμελιώδη ομοιότητα όλων των ανθρώπων σε όλο τον κόσμο-μια ιδέα που υποστηρίχθηκε και από πολλές άλλες μεταγενέστερες μελέτες.
«Δεν υπάρχουν ανθρώπινες “φυλές”!», υποστηρίζει σήμερα ο Πρόεδρος ΔΣ του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας (ΙΤΕ), Δ/ντής Ερευνών στο Ινστιτούτο Μοριακής Βιολογίας και Βιοτεχνολογίας (ΙΜΒΒ) του ΙΤΕ και Καθ. της Ιατρικής Σχολής του Παν. Κρήτης, Νεκτάριος Ταβερναράκης και συνεχίζει: «βιολογικά όλοι οι άνθρωποι ανήκουμε σε μια “φυλή”. Σε ό, τι αφορά την υποτιθέμενη “γονιδιακή υπεροχή”, δεν υφίσταται επιστημονικά τέτοια έννοια. Πως και από ποιόν ορίζεται αυτή η “υπεροχή”? Σε σχέση με τι? Ποιός είναι πιο “έξυπνος”? Ποιός τρέχει πιο γρήγορα? Όλα αυτά είναι κοινωνικά εφευρήματα για να εξυπηρετηθούν συγκεκριμένες ιδεολογικές αναφορές», καταλήγει ο διαπρεπής επιστήμονας. Το ίδιο ισχυρίζεται και ο διευθυντής του τμήματος Εξελικτικής Ανθρωπολογίας στο Ινστιτούτο Max Planck της Λειψίας, Svante Pääbo. O πρωτοπόρος και κορυφαίος επιστήμονας εδώ και χρόνια γράφει την ιστορία του, διερευνώντας και συγκρίνοντας DNA από τα οστά του ανθρώπου του Νεάντερνταλ, ηλικίας 38.000 ετών και του Ντενίσοβαν, με δείγμα DNA από διάφορους πληθυσμούς των σύγχρονων ανθρώπων. Τα επιτυχημένα πορίσματα των ερευνών του είναι πράγματι συναρπαστικά: “όλοι έχουμε έναν κοινό πρόγονο πριν από 400.000 χρόνια!”[4].
Η Βιολογία μας ενώνει ως ανθρώπους
Οι τελευταίες επαναστατικές εξελίξεις στην τεχνολογία προσδιορισμού αλληλουχίας του DNA και κυρίως η ολοκλήρωση του “Human Genome Project-HGP” (Πρόγραμμα Χαρτογράφησης του Ανθρώπινου Γονιδιώματος) το 2003[5], επέτρεψαν στους επιστήμονες να υπολογίσουν με άριστη ακρίβεια τη γενετική καταγωγή ενός ατόμου αιώνες πριν, ακόμη και πριν την ανάμειξη στην Αμερική των δυτικών αφρικανικών και ευρωπαϊκών γονιδιακών δεξαμενών που ήταν σχεδόν απομονωμένες τα τελευταία 70.000 χρόνια. Σήμερα, οι επιστήμονες με βάση πληροφορίες του DNA προτιμούν να χρησιμοποιούν τον όρο “καταγωγή” για να περιγράψουν την ανθρώπινη ποικιλομορφία σε σχέση με τη γεωγραφική προέλευση των προγόνων μας [6]. Σε κλινικό περιβάλλον, για παράδειγμα, οι επιστήμονες λένε πια ότι ασθένειες, όπως η δρεπανοκυτταρική αναιμία ή η κυστική ίνωση είναι κοινές σε άτομα με καταγωγή από την Υποσαχάρια Αφρική ή τη Β. Ευρώπη και όχι σε έγχρωμους και λευκούς.
«Η γενετική δίνει την ευκαιρία να καταλάβουμε πόσο η βιολογία μας ενώνει σαν ανθρώπους», συμπληρώνει ο καθηγητής της Ιατρικής σχολής του Stanford Ιωάννης Ιωαννίδης και συνεχίζει: «Σε ένα βιβλίο [6] πριν μερικά χρόνια έγραψα πως: “Ο κάθε άνθρωπος μοιάζει περισσότερο με τους άλλους παρά με τον εαυτό του”. Αν θέλουμε να καταλάβουμε καλύτερα τον εαυτό μας, πρέπει να καταλάβουμε και να σεβαστούμε πρώτα τους άλλους. Είναι λυπηρό, όταν άνθρωποι, ομάδες ή λαοί ολόκληροι διατρέφονται με διατυπώσεις ανωτερότητας. Μερικές φορές οι δηλώσεις αυτο-έπαρσης είναι απλώς υπερβολικές, όπως αυτή του Προέδρου της Δημοκρατίας ότι «…τούτο οφείλεται στον συνδυασμό ταλέντου, ήθους, προσωπικότητας, που δεν το βρίσκει κανείς εύκολα αλλού, μόνο στον Τόπο μας συμβαίνει…» [7] για να εξηγήσει την ανωτερότητα των Ελλήνων στην καλαθοσφαίριση. Όταν όμως φυλετικές δηλώσεις “υπεροχής” αρχίζουν να χρησιμοποιούν πολλές λέξεις που ξεκινούν με κεφαλαία γράμματα (ο Τόπος, η Φυλή, το Έθνος), υπάρχει ο κίνδυνος τα πολλά κεφαλαία να μας πέσουν στο κεφάλι και να μας αφήσουν στον τόπο!»
Αν και η πλειοψηφία των επιστημόνων απορρίπτουν την βιολογική έννοια της “φυλής”, δυστυχώς δεν τάσσονται τόσο δυναμικά όσο θα έπρεπε απέναντι στον ρατσισμό. Η “φυλή” υφίσταται αναμφισβήτητα ως κοινωνική και πολιτική έννοια που αμετάκλητα έχει καταστεί αλληλένδετη με την επιστήμη. Το γονιδίωμά μας περιέχει ισχυρές ιδέες, που θα μπορούσαν να μας ενώσουν ως είδος, αλλά ταυτόχρονα να γίνουν επικίνδυνες και διαιρετικές εάν χρησιμοποιηθούν χωρίς κατανόηση. Με το πέρασμα του χρόνου καθίσταται όλο και πιο σημαντικό να κατανοήσουμε βασικά τι ακριβώς κωδικοποιεί το DNA μας ως προς τι σημαίνει να είμαστε Άνθρωποι.
Πηγές: [1] https://www.cell.com/ajhg/fulltext/S0002-9297(18)30363-X
[2] Lewontin, R. C. (1972). The apportionment of human diversity. In Evolutionary biology (pp. 381-398). Springer, Boston, MA.
[3] Genetic Structure of Human Populations Noah A. Rosenberg,1 * Jonathan K. Pritchard,2 James L. Weber,3 Howard M. Cann,4 Kenneth K. Kidd,5 Lev A. Zhivotovsky,6 Marcus W. Feldman
[4] Neanderthal Man: In Search of Lost Genomes (2015)by Svante Pääbo
[5] https://www.genome.gov/10001772/all-about-the–human-genome-project-hgp/
[6] «Παραλλαγές πάνω στην τέχνη της φυγής και ένα απονενοημένο ριτσερκάρ», κεφ.61. Κέδρος 2014
[7]ΑΜΕ-ΑΠΕ, 3/2/2019
