Από την έντυπη έκδοση
Του Robert Skidelsky
μέλος της Βρετανικής Βουλής των Λόρδων, είναι επίτιμος καθηγητής Πολιτικής Οικονομίας στο Warwick University
Η κύρια σιδηροδρομική γραμμή μεταξύ Βαϊκάλης και Αμούρ (Baikal-Amur Mainline-BAM) της Ρωσίας «δύσκολα μπορεί να θεωρηθεί δημοφιλής τουριστικός πόλος έλξης», όπως χαρακτηριστικά αναφέρει τουριστική ιστοσελίδα του σιδηροδρομικού δικτύου μήκους περίπου 2.000 μιλίων που διασχίζει την Ανατολική Σιβηρία και τη Ρωσική Άπω Ανατολή. «Οι περισσότεροι δεν έχουν ούτε καν ακούσει γι’ αυτό».
Ο παλαιότερος ανταγωνιστής της γραμμής Βαϊκάλη – Αμούρ (ΒΑΜ), ο υπερ-σιβηρικός (Trans-Siberian Railway), είναι σίγουρα περισσότερο δημοφιλής. Από το 1916, όταν άρχισε να λειτουργεί, έχει προσελκύσει πολύ μεγάλα ονόματα, όπως οι ταξιδιωτικοί συγγραφείς Πίτερ Φλέμινγκ, Πολ Θερού και Κόλιν Θέμπρον. Όμως, η σιδηροδρομική γραμμή ΒΑΜ -αυτό το μη αγαπημένο δίκτυο του βορρά, το οποίο οραματίστηκε ο Στάλιν τη δεκαετία του 1930 και κατασκευάστηκε υπό τον Λεονίντ Μπρέσνιεφ το 1984- είναι αυτό που προσφέρει την πιο χρήσιμη εικόνα για το ρωσικό κλίμα πέρα από την κοσμοπολίτικη Μόσχα και την Αγία Πετρούπολη. Σήμερα, η γη από την οποία περνά το δίκτυο ΒΑΜ είναι κατεξοχήν η γη του Πούτιν.
Το κίνητρο για να πάρω τον σιδηρόδρομο ΒΑΜ και να διασχίσω τη Σιβηρία μού το έδωσε το βιβλίο της Ντέρβλα Μέρφι «Through Siberia by Accident».
Ακόμη ένα κίνητρο ήταν το γεγονός ότι ο προπάππους μου κατασκεύασε το τμήμα του Trans-Siberian Railway που διασχίζει τη ρωσική Άπω Ανατολή τη δεκαετία του 1980. Παρ’ όλα αυτά, ποτέ δεν είχα βρεθεί στον τελικό σταθμό του, το Βλαδιβοστόκ, όπου γεννήθηκε ο πατέρας μου.
Το ΒΑΜ -όπως το άγαλμα «Η μητέρα πατρίδα καλεί» στο Βόλγκογκραντ, οι αιώνιες φλόγες στον τάφο του άγνωστου στρατιώτη και το πάρκο της ελευθερίας στη Μόσχα και οι γιγάντιες υδροηλεκτρικές μονάδες κατά μήκος του σιδηροδρόμου- αποτελεί σύμβολο της κάποτε ισχυρής Σοβιετικής Ένωσης. Aποτέλεσε την τελευταία τεράστια επιβολή του καθεστώτος στην Άπω Ανατολή.
Όπως χαρακτηριστικά έλεγε ο Μπρέζνιεφ, το δίκτυο ΒΑΜ ήταν «το κατασκευαστικό έργο του αιώνα», ανοίγοντας, κόβοντας και διασχίζοντας χιλιάδες μίλια από ποτάμια, δάση και λόφους ασυνήθιστα καλυμμένους με πάγο. Σήμερα έχει μείνει στην ιστορία της Σοβιετικής Ένωσης ως ένα μνημείο συλλογικής προσπάθειας.
Η Τίντα είναι μία τυπική πόλη από την οποία περνά το σιδηροδρομικό δίκτυο ΒΑΜ. Κατά μήκος του σταθμού υπάρχει ένα άγαλμα μίας ηρωίδας νέας γυναίκας που περιβάλλεται από μία μηχανή. Στο πάρκο βρίσκεται μία παλαιά μηχανή και πιο πέρα σειρά από συγκροτήματα διαμερισμάτων, χωρίς να φέρουν κανένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό.
Το μουσείο του δικτύου ΒΑΜ στο Σεβερομπάικαλσκ είναι γεμάτο από φωτογραφίες εργατών του ΒΑΜ, από μετάλλιά τους και τον μηχανολογικό εξοπλισμό που χρησιμοποιούσαν, συμπεριλαμβανομένου και ενός μεγάλου μεταλλικού σαμοβάρ με το οποίο έφτιαχναν το τσάι τους. H υπερηφάνεια του τόπου φθάνει έως τον Φέντορ Φεντόροβιτς, τον αφανή ήρωα, του οποίου το έργο ήταν να αποτρέπει ατυχήματα χτυπώντας τις σιδηροτροχιές και τις συζεύξεις των βαγονιών με ένα σφυρί για να ελέγχει τις ατέλειες.
Για την έφορο του μουσείου, Τατιάνα Νικολάεβνα Βετρόβα, το δίκτυο ΒΑΜ ήταν σύμβολο ενότητας. Οι σταθμοί κατά μήκος της διαδρομής -ορισμένοι αρκετά εντυπωσιακοί- κατασκευάστηκαν με βάση το αρχιτεκτονικό στιλ των χωρών της πρώην Σοβιετικής Ένωσης, που ενώθηκαν όλοι μαζί για να ολοκληρώσουν αυτό το φιλόδοξο σχέδιο.
Η ιστορία του σιδηροδρόμου που μου έδωσε η Τατιάνα λέει ότι οι εργάτες που κατασκεύασαν το έργο δεν πήραν πολλά χρήματα, όμως αυτό ήταν κάτι αναμενόμενο. Αντιθέτως -και αυτό είναι κάτι που αποτελεί σαφή κριτική κατά του καπιταλισμού- εργάστηκαν για τη χώρα τους και ο ένας για τον άλλον.
Κατά τα λεγόμενα της Τατιάνα, το δίκτυο ΒΑΜ υπήρξε «ένα έργο αγάπης και ηρωικής θυσίας από αφιερωμένους εργάτες, για το καλό των παιδιών τους και των εγγονιών τους». Όπως και στον Mεγάλο Πατριωτικό Πόλεμο του 1941-45 η φρίκη ξεθωριάζει, όμως η φλόγα δεν σβήνει ποτέ.
Η φρίκη όμως ήταν διάχυτη. Η Τατιάνα επέμεινε ότι η κατασκευή του ΒΑΜ άρχισε το 1974, μία πολιτικά ορθή ημερομηνία, καθότι μετά από αυτή την ημερομηνία χρησιμοποιήθηκε «καθαρό εργατικό δυναμικό». Το θέμα όμως είναι ότι το πρώτο τμήμα του σιδηροδρόμου -την πρωτοβουλία του οποίου είχε ο Στάλιν με σκοπό να δημιουργήσει ένα ανατολικό δρόμο που να εκτείνεται πέρα από τα κινεζικά σύνορα- κατασκευάστηκε με αναγκαστική εργασία από Ρώσους έγκλειστους και Γερμανούς και Ιάπωνες φυλακισμένους από τον πόλεμο.
Ακόμη και όταν χρησιμοποιήθηκαν εθελοντές, δεν έδειξαν τόσο ενθουσιασμό όσο είχε επισήμως υποστηριχθεί, λόγω αντίξοων συνθηκών, όπως έλλειψη επαρκούς στέγης και ηλεκτρισμού.
Ωστόσο, η κατασκευή του ΒΑΜ επί της εποχής Μπρέζνιεφ έδειξε ότι το «πεθαμένο» σοβιετικό σύστημα μπορούσε ακόμη να επιζεί. Πράγματι, η ολοκλήρωση του σιδηροδρόμου ανέδειξε τη συμβατική αντίληψη του πόσο υπέργηρη ήταν πραγματικά η Σοβιετική Ένωση, ακόμη και στο τέλος της.
Η αλήθεια είναι ότι η Σιβηρία της Ρωσίας -που εξακολουθεί να φιλοξενεί περί τα 20 έως 30 εκατομμύρια Ρώσους- ωφελήθηκε πολύ περισσότερο από το σοβιετικό σύστημα απ’ ό,τι τα ευρωπαϊκά πληθυσμιακά κέντρα. H καρδιά της Ρωσίας είναι αγροτική, όχι αστική.
Τέλος, η διαδρομή μας με το ΒΑΜ μάς θύμισε και την ευημερία της περιοχής. Οι φιλοξενούμενοί μας επαίνεσαν τον Πούτιν, στον οποίο και πιστώνεται η προσπάθεια αποκατάστασης της Ρωσίας προς την ευημερία μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης. «Γιατί η Δύση είναι τόσο αρνητική απέναντι στη Ρωσία;», ρώτησε ένας συνταξιδιώτης μας. «Δεν καταλαβαίνουν ότι μία χαοτική Ρωσία αποτελεί πολύ μεγαλύτερη απειλή για τον κόσμο από μία ενωμένη;». Είναι δύσκολο να γίνει μια συζήτηση περί διεθνούς δικαίου στη γη της γραμμής Βαϊκάλη – Αμούρ.
Project Syndicate, 2017
