Από την έντυπη έκδοση
Του Αθ. Χ. Παπανδρόπουλου
Πολλά χρόνια τώρα, παρακολουθώντας και βιώνοντας από κοντά τις ευρωπαϊκές εξελίξεις, πάντα προσπαθώ να τις καταλάβω και να τις ερμηνεύσω μέσα από το ιστορικό τους πλαίσιο. Είναι κατάδηλο έτσι ότι από τα μέσα του 18ου αιώνα η Ευρώπη, όσο απλωνόταν στον κόσμο, τόσο πιο εσωστρεφής γινόταν στο εσωτερικό της. Μπορεί μεγάλοι άνδρες όπως ο Βίκτωρ Ουγκό, ο Ματσίνι, ο Πεκέρ και ο Κατανέο να οραματίζονταν τις Ηνωμένες Πολιτείες της Ευρώπης, όμως οι εθνικισμοί και οι εκκολαπτόμενοι ολοκληρωτισμοί ήταν πάντα στο προσκήνιο και από το 1815 και μετά ακύρωναν κάθε προσπάθεια.
Το 1919 έτσι στη γηραιά ήπειρο ναι μεν είχε λήξει ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, είχαν όμως φυτευτεί οι σπόροι για τον χειρότερο Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Αυτόν που έφερε στο φως και τους πιο αποκρουστικούς ολοκληρωτισμούς της ανθρώπινης ιστορίας.
Στη «Γενική Ιστορία της Ευρώπης» (Εκδόσεις Παπαζήση) οι G. Dreyfus. R. Marx και R. Poidevin γράφουν:
«Όταν τελειώνει ο πόλεμος στις 8 Μαΐου του 1945, η Ευρώπη δεν είναι παρά ερείπια. Η βιομηχανική παραγωγή έχει μειωθεί σημαντικά. Στη Δύση είναι 50% κατώτερη από την παραγωγή του 1939. Στην Κεντρική Ευρώπη σημειώνεται πτώση κατά τα δύο τρίτα. Ταυτόχρονα και η αγροτική παραγωγή έχει καταρρεύσει. Το 1945 στη Γαλλία και στη Γερμανία η συγκομιδή είναι κατώτερη κατά το ένα τρίτο από του 1939, ενώ η μείωση στην Ανατολική Ευρώπη φτάνει στο μισό της προπολεμικής. Τα σιδηροδρομικά και τα οδικά δίκτυα έχουν καταστραφεί κατά τα δύο τρίτα. Ολόκληρες πόλεις κείτονται σε ερείπια. Η Καν, η Ρουάν, που δεν είχαν ξαναζήσει πόλεμο από τον Μεσαίωνα, δεν είναι παρά συντρίμμια. Έχουν γίνει φοβερές μάχες μέσα στη Βαρσοβία, στο Βερολίνο, στη Βουδαπέστη. Οι αγγλοαμερικανικές αεροπορικές δυνάμεις έχουν σχεδόν ισοπεδώσει τη Δρέσδη, το Αμβούργο, την Κολονία, τη Φραγκφούρτη.
Αυτά τα υλικά ερείπια συνοδεύονται και από απώλειες σε ανθρώπινες ζωές. Ο πόλεμος δημιούργησε τριών ειδών θύματα: τα θύματα των μαχών, τα θύματα από τους βομβαρδισμούς του άμαχου πληθυσμού και το θύματα της γενοκτονίας που έπληξε ολόκληρους πληθυσμούς, όπως -για παράδειγμα- τους Εβραίους της Ευρώπης ή εθνότητες όπως τους Τσιγγάνους, καθώς και κοινωνικοεπαγγελματικές ομάδες (αφανισμός μεγάλου τμήματος της πολωνικής διανόησης και από τους Ναζί, αλλά και από τους Σοβιετικούς). Στην Πολωνία οι απώλειες σε ανθρώπινες ζωές ανέρχονται στο 22% του πληθυσμού του 1939. Στη Γιουγκοσλαβία και στη Σοβιετική Ένωση στο 10%. Στη Γερμανία στο 8%, στη Μεγάλη Βρετανία στο 5%, στη Γαλλία στο 1,5%.
Η καταστροφή έπληξε και την τάξη των διανοουμένων: Επιστήμονες, καλλιτέχνες, συγγραφείς υπήρξαν θύματα της σύγκρουσης είτε γιατί αντιστάθηκαν είτε γιατί συνεργάστηκαν και τιμωρήθηκαν μετά την Απελευθέρωση. Επιπλέον επί πέντε χρόνια, εκτός από τη Γερμανία και τη Μεγάλη Βρετανία, οι διανοούμενοι είχαν αποκοπεί από την εκπληκτική επιστημονική και τεχνική επανάσταση που συντελούνταν στον υπόλοιπο κόσμο (αντιβιοτικά, βιοχημεία, πυρηνική φυσική, αεροναυτική, εξοπλισμοί σημείωναν σημαντικές προόδους από τις οποίες ο ευρωπαϊκός επιστημονικός κόσμος είχε σχεδόν αποκλειστεί). Μόνο οι Γερμανοί επιστήμονες συνέχισαν τις προσπάθειές τους στον τομέα των ερευνών, αλλά οι Σύμμαχοι μετά τη νίκη τούς αιχμαλώτισαν και τους εξόρισαν είτε στη Σοβιετική Ένωση είτε στις HΠA. Μπορεί να πει κανείς ότι το 1945 η ευρωπαϊκή επιστήμη είναι σχεδόν ανύπαρκτη».
Από κυρίαρχη. λοιπόν πριν πενήντα χρόνια, η μεταπολεμική Ευρώπη το 1945 είναι ένας εξουθενωμένος πολιτικός και οικονομικός νάνος. Ακόμα χειρότερα, όμως, είναι και ένα πολιτιστικό κουρέλι. Με μεγάλη ταχύτητα η αμερικανική κουλτούρα κατακτά τον κινηματογράφο, τον χορό και τη μουσική, παράλληλα όμως η ευρωπαϊκή διανόηση βυθίζεται στη μαρξιστική βουλγκάτα. Ο αμερικανικός και σοβιετικός υλισμός αφαιρούν από τον ευρωπαϊκό πολιτισμό πολλές από τις βαθιές ρίζες του και σίγουρα ανοίγουν ένα νέο κεφάλαιο. Αυτή η κατεστραμμένη Ευρώπη υφίσταται συγχρόνως και απειλές. Από τη διάσκεψη των τριών Μεγάλων στην Τεχεράνη το 1943 έχει αρχίσει να διαφαίνεται η επιθυμία της Σοβιετικής Ένωσης να ελέγχει την Ανατολική Ευρώπη, επιθυμία που επιβεβαιώνεται και σε μια συνάντηση, τον Οκτώβριο του 1944, μεταξύ Στάλιν και Τσόρτσιλ. Η Ρουμανία είχε αναγνωριστεί σαν ζώνη σοβιετικής επιρροής και η Ελλάδα σαν ζώνη βρετανικής επιρροής. Στη Γιουγκοσλαβία θα συνυπήρχαν σοβιετική και βρετανική επιρροή. Μία αγγλο-αμερικανο-σοβιετική διάσκεψη θα γίνει στη Γιάλτα από τις 4 ως τις 11 Φεβρουαρίου του 1945. Η Σοβιετική Ένωση θα πετύχει εκεί την αναγνώριση των δικαιωμάτων της σε ολόκληρη την Ανατολική Ευρώπη. Πράγματι, Ρουμανία και Βουλγαρία μπαίνουν κάτω από τον έλεγχο των Σοβιετικών. Η Πολωνία, στην οποία είχαν επιβάλει οριστικά τη γραμμή Curzon, με ανταπόδοση στη δύση που κατέληγε εις βάρος της Γερμανίας (Πρωσία, Σιλεσία, Πομερανία), είχε ενσωματωθεί (εκ των πραγμάτων) de facto στο σοβιετικό μπλοκ και πολύ γρήγορα οι ζώνες μικτής επιρροής ταλαντεύτηκαν προς όφελος της Σοβιετικής Ένωσης: αυτή ήταν η περίπτωση της Τσεχοσλοβακίας και της Ουγγαρίας.
Μπροστά σ’ αυτήν την επιβολή ισχύος που έρχεται να τονίσει το κομμουνιστικό πραξικόπημα της Σόφιας, δύο μέρες μόνο μετά τη Γιάλτα, οι ΗΠΑ αδιαφορούν για την Ευρώπη, η οποία μοιάζει να έχει εγκαταλειφθεί στη μοίρα της, αλλά δεν έχει τα μέσα να αναδιοργανωθεί και να αναδομηθεί. Η ευρωπαϊκή ιδέα φαίνεται σχεδόν απραγματοποίητη, παρά τις παράλληλες εκκλήσεις του Ντε Γκολ και του Τσόρτσιλ. Και οι δύο αυτοί όμως βρίσκονταν τότε στην αντιπολίτευση. Εντούτοις, τον Ιούλιο του 1946, στο Bar – Ιe – Duc, ο Σαρλ ντε Γκολ καλεί «τη γηραιά Ευρώπη, που υπήρξε για τόσους αιώνες ο οδηγός της Οικουμένης, […] να αποτελέσει, μέσα στην καρδιά ενός κόσμου που τείνει να χωριστεί στα δύο το απαραίτητο στοιχείο ανόρθωσης και συνοχής». Ο Ντε Γκολ ζητούσε από τα κράτη της Δύσης που βρίσκονται στη Βόρεια Θάλασσα, στη Μεσόγειο και στον Ρήνο, να συνεργαστούν μεταξύ τους «παραβλέποντας τις προαιώνιες διαφορές τους». Αυτή η παρότρυνση όμως -όπως και η αντίστοιχη του Τσόρτσιλ στη Ζυρίχη- δεν είχε καμία ανταπόκριση. Θα χρειαστεί να περάσουν πάνω από δέκα χρόνια για να καταλήξουν οι Ευρωπαίοι στην περίφημη… Συνθήκη της Ρώμης και την υπογραφή της από έξι χώρες, ήτοι τη Γαλλία, την Ιταλία, τη Δυτική Γερμανία, το Βέλγιο, την Ολλανδία και το Λουξεμβούργο. Μια νέα εποχή άνοιγε για την Ευρώπη. Στο επόμενο σημείωμα θα δούμε αν μπορεί να συνεχιστεί…
