Φέτος κλείνουν 140 χρόνια από τον θάνατο του Καρλ Μαρξ. Θα μπορούσε άραγε η σκέψη του να έχει την οποιαδήποτε επικαιρότητα, πολλώ μάλλον δε ελκυστικότητα, και μάλιστα σε νέους της λεγόμενης Γενιάς Ζ, δηλ. σε παιδιά (όπως οι δυο μου θυγατέρες) που τώρα τελειώνουν το Λύκειο ή το Πανεπιστήμιο; Και όμως. Όπως υποστηρίζει ο βρετανός δημοσιογράφος Samuel McIlhagga (Σάμιουελ Μακίλαγκα), σε άρθρο που φιλοξενήθηκε στην ηλεκτρονική έκδοση του αμερικανικού περιοδικού γεωπολιτικής FP, «η γενιά Ζ έχει επιτέλους βρει τον Καρλ Μαρξ της». Μόνο που, κατά τον Μακίλαγκα, ο Μαρξ της Γενιάς Ζ δεν είναι ο Μαρξ του DasKapital, αλλά ο Μαρξ των Grundrisse (Γκρουντρίσε). Τι είναι όμως τα Grundrisse;
Πρόκειται για ένα σύνολο επτά πυκνογραμμένων τετραδίων βασισμένα σε σημειώσεις που κράτησε ο Μαρξ κατά την διάρκεια των επισκέψεών του στην Βιβλιοθήκη του Βρετανικού Μουσείου στο Λονδίνο τον χειμώνα του 1857-58. Τότε φυσικά δεν υπήρχε η δυνατότητα να φωτοτυπήσεις ή να φωτογραφήσεις τις σελίδες που σε ενδιέφεραν, αλλά ούτε και λάπτοπς για να συνθέσεις τις σημειώσεις σου. Όλα γίνοντανμε τον ‘δύσκολο τρόπο’, με χαρτί και με μολύβι.
Τα εν λόγω χειρόγραφα έμειναν κλεισμένα σε κουτιά κάπουστην Μόσχα μέχρις ότου ο Δαβίδ Ριαζάνωφ, διευθυντής του Ινστιτούτου Μαρξ-Ενγκελς-Λένιν του ΚΚΣΕ αποφάσισε να τα εκδώσει το 1939, υπό τον τίτλο: Grundrisse der Kritik der Politischen Ökonomie (Βάσεις [ή Θεμέλια] της Κριτικής της Πολιτικής Οικονομίας.) Τα Grundrisse παρέμειναν στην αφάνεια για κάποια χρόνια, μέχρι το 1953 όπου εξεδόθησαν στο Βερολίνο. Η πρώτη πλήρης αγγλική μετάφραση (πάνω από 900 σελίδες) έγινε από τον Μάρτιν Νικόλαους το 1973.
Είναι γεγονός ότι η διάχυση των Grundrisse ανατάραξε τα νερά της Μαρξιστικής σκέψης. Κάποιοι τα θεώρησαν ως το κεντρικό έργο του Μαρξ. Κάποιοι άλλοι βρήκαν σε αυτά την πολυπόθητη συνέχεια μεταξύ του νεαρού (και πρώιμου) Μαρξ και του ύστερου (και ώριμου) Μαρξ. Άλλοι πάλι βρήκαν στα Grundrisse την τομή μεταξύ Μαρξ και Χέγκελ. Όλοι τα θεώρησαν το «εργαστήριο του Das Kapital».
Στις σελίδες τους μπορούσε κάποιος να ‘δει’ τη σκέψη του Μαρξ εν δράση. Να δει την διαμόρφωση κάποιων βασικών κατηγοριών της Μαρξικής ανάλυσης του καπιταλισμού: την εργασιακή δύναμη, την υπεραξία, την διφυή φύση του εμπορεύματος (αξία χρήσης/ανταλλακτική αξία).
Τέλος, στο πρώτο τετράδιο του χειρόγραφου υπήρχε η περίφημηΕισαγωγή, η οποία είχε γραφεί για να αποτελέσει τον πρόλογο στο βιβλίο που ο Μαρξ εξέδωσε το 1859, υπό τον τίτλο Συμβολή στην Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας. Στην Εισαγωγή αυτή γίνεται η μια και μοναδική παρουσίαση της «μεθόδου της πολιτικής οικονομίας» όπως τη συνέλαβε ο Μαρξ σε αντιδιαστολή με την προσέγγιση των «κλασσικών» οικονομολόγων, πχ. του Άνταμ Σμιθ.
Αν έχετε διαβάσει μέχρι εδώ θα αναρωτιέστε: μα τι έχει να κερδίσει η Γενιά Ζ με το να διαβάσει τα Grundrisse; Όπως σημειώνει ο Μακίλαγκα, αν και τα Grundrisse είναι πιο χαοτικά στη δομή (και σαφώς ημιτελή) σε σχέση με το DasKapital έχουν αρκετά ευρύτερο περιεχόμενο, συμπεριλαμβανομένων πεδίων όπως «τέχνη, αρχαία ιστορία, γεωγραφία και τεχνολογία, καθώς και αναμενόμενα οικονομικά θέματα, όπως οι σχέσεις μεταξύ παραγωγής, διανομής, ανταλλαγής και κατανάλωσης στον βιομηχανικό καπιταλισμό του 19ου αιώνα».
Η εγκυκλοπαιδική διάσταση των Grundrisse μαζί με τα σχόλια του Μαρξ για την εκμηχάνιση και αυτοματοποίηση της παραγωγικής διαδικασίας αλλά και του λεγόμενου Ασιατικού τρόπου παραγωγής (για να αναφέρω μόνο δυο παραδείγματα) μας βοηθούν να κατανοήσουμε καλύτερασημερινά φαινόμενα από την Τεχνητή Νοημοσύνη (και το ChatGPT) μέχρι τον ιδιάζοντα καπιταλισμό της Κίνας.
Αν και δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο Μαρξ θαύμαζε την τεχνολογική πρόοδο, δεν έπαψε να είναι ένας σκληρός επικριτής της χρήσης της τεχνολογίας από τους καπιταλιστές για την αύξηση της εκμετάλλευσης των εργατών.
Λέει χαρακτηριστικά: «τα πραγματικά γεγονότα, που παραποιούνται από την αισιοδοξία των οικονομολόγων, είναι τα εξής: οι εργάτες, όταν διώχνονται από το εργαστήριο από τα μηχανήματα, ρίχνονται στην αγορά εργασίας. Η παρουσία τους στην αγορά εργασίας αυξάνει τον αριθμό των εργασιακών δυνάμεων που είναι στη διάθεση της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης… το αποτέλεσμα των μηχανών, που έχει παρουσιαστεί ως αποζημίωση για την εργατική τάξη, είναι, αντίθετα, μια τρομακτική μάστιγα . …. Μόλις τα μηχανήματα απελευθερώσουν ένα μέρος των εργαζομένων που απασχολούνται σε έναν συγκεκριμένο κλάδο της βιομηχανίας, οι εφεδρικοί άνδρες εκτρέπονται επίσης σε νέα κανάλια απασχόλησης και απορροφώνται σε άλλους κλάδους. Εν τω μεταξύ, κατά τη διάρκεια της μεταβατικής περιόδου, τα αρχικά θύματα, ως επί το πλείστον,λιμοκτονούν και χάνονται».
Το ChatGPT παρουσιάζεται από διάφορους κύκλους ως το φάρμακο για όλες τις ασθένειες της κοινωνίας. Δεν είναι τυχαίο το ότι το ChatGPT έχει φτάσει τα 100 εκατομμύρια χρήστες ταχύτερα από οποιαδήποτε άλλη εφαρμογή στην ιστορία και αυτά τα γρήγορα ποσοστά αποδοχής δεν περιορίζονται σε μεμονωμένους χρήστες. Μεγάλες εταιρείες έχουν συνάψει συμφωνίες με το OpenAI για τη χρήση τεχνητής νοημοσύνης στη στρατηγική τους.
Αν και εφαρμογές όπως αυτή είναι ιδιαίτερα ελκυστικές στην Γενιά Ζ, όπως τονίζει ο Μακίλαγκα, το ChatGPT παρουσιάζει ένα παρόμοιο γρίφο για τη Γενιά Ζ με αυτόν που παρουσίαζαν ο κλωστικές μηχανές για τους υφαντουργούς την εποχή του Μαρξ: πώς να αξιοποιηθεί μια τεχνολογία που θα διπλασιάσει την παραγωγικότητα, χωρίς ταυτόχρονα να οδηγεί σε καμία αύξηση στους μισθούς, σε μείωση του ελεύθερου χρόνου ή στην απουσία νέων ευκαιριών εργασίας.
Όπως αναφέρει ο Μαρξ «ο εργάτης δεν μπορεί να γίνει πλούσιος εφόσον πουλάει την εργασιακή του ικανότητα» στον κεφαλαιοκράτη. Αντιθέτως, παραδίδοντας τη δημιουργικότητά του«εξαθλιώνει αναγκαστικά τον εαυτό του,(…) γιατί η δημιουργική δύναμη της εργασίας του καθιερώνεται ως η δύναμη του κεφαλαίου, ως μια ξένη δύναμη που τον αντιμετωπίζει». Απεκδύοντας την εργασία ως τηνπαραγωγική δύναμη του πλούτου, το κεφάλαιο παρουσιάζεται, ψευδώς, ως ο παραγωγός του πλούτου.
* Καθηγητής Φιλοσοφίας στο ΕΚΠΑ
