Η Τεχεράνη ξυπνά σε έναν περίεργο παλμό· φορτηγά με στρατιώτες εμφανίζονται στους δρόμους, διαδηλωτές μαζεύονται σε πλατείες, φήμες διαχέονται παντού.
Στις σκιές κινούνται άνθρωποι που δεν ανήκουν εδώ — πράκτορες με χαρτοφύλακες γεμάτους δολάρια, με λίστες πολιτικών και στρατιωτικών που πρέπει να εξαγοραστούν ή να απειληθούν. Το ημερολόγιο γράφει 19 Αυγούστου 1953.
Πίσω από όλα αυτά βρίσκεται η Επιχείρηση Αίας ( Operation Ajax) , η πρώτη μεγάλης κλίμακας μυστική επιχείρηση της CIA για ανατροπή εκλεγμένης κυβέρνησης.
Στόχος: ο πρωθυπουργός Μοχάμεντ Μοσαντέκ, εμβληματική μορφή του ιρανικού εθνικισμού, που τόλμησε να τα βάλει με την πιο ισχυρή εταιρεία στον κόσμο — την Anglo-Iranian Oil Company, μετέπειτα BP.
H εθνικοποίηση του πετρελαίου
Δύο χρόνια νωρίτερα, το 1951, ο Μοσαντέκ προχωρά σε εθνικοποίηση της ιρανικής πετρελαϊκής βιομηχανίας. Στηρίζεται στην πεποίθηση ότι ο πλούτος της χώρας ανήκει στους Ιρανούς και όχι σε μια βρετανική εταιρεία που εκμεταλλεύεται τα κοιτάσματα με εξευτελιστικά ποσοστά για το κράτος.
Η απόφαση αναστατώνει το Λονδίνο. Η Anglo-Iranian Oil Company αρνείται να δεχθεί έλεγχο στα οικονομικά της, διακόπτει την παραγωγή αντί να μοιραστεί τα κέρδη και οργανώνει διεθνές εμπορικό μποϊκοτάζ στο ιρανικό πετρέλαιο.
Το αποτέλεσμα είναι η Κρίση του Αμπαντάν: τα έσοδα πέφτουν, οι εξαγωγές παγώνουν, η οικονομία πιέζεται.
Όμως, για την Ουάσιγκτον της εποχής του Ψυχρού Πολέμου, το θέμα δεν είναι μόνο τα χρήματα. Η Τεχεράνη συνορεύει με τη Σοβιετική Ένωση. Κάθε κίνηση του Μοσαντέκ παρουσιάζεται ως επικίνδυνη «σοσιαλιστική απόκλιση».
Οι Αμερικανοί φοβούνται ότι αν χαθεί το Ιράν, θα ανοίξει μια επικίνδυνη τρύπα στην περίμετρο ασφαλείας τους γύρω από τη Μόσχα.
Σχεδιάζοντας το πραξικόπημα
Στα κεντρικά της CIA στην Ουάσιγκτον, το σχέδιο παίρνει το όνομα TP-Ajax. Τη διεύθυνση αναλαμβάνει ο Κέρμιτ Ρούζβελτ Τζούνιορ, εγγονός του προέδρου Θίοντορ Ρούζβελτ.
Οργάνωση ταραχών, εφημερίδες με ψεύτικες ειδήσεις, πράκτορες που παριστάνουν κομμουνιστές και απειλούν ιερείς για να στραφεί εναντίον του Μοσαντέκ η θρησκευτική ηγεσία. Και βέβαια, βαλίτσες με μετρητά για να εξαγοραστούν στρατηγοί, βουλευτές, δημοσιογράφοι.
Στην αρχή όλα πάνε στραβά. Ο Σάχης, αδύναμος και αναποφάσιστος, διστάζει να υπογράψει τα διατάγματα αποπομπής του πρωθυπουργού.
Φεύγει από τη χώρα «για ιατρικούς λόγους». Ο Μοσαντέκ παίρνει είδηση το σχέδιο, καλεί τον λαό να κατέβει στους δρόμους. Φαίνεται ότι η επιχείρηση έχει αποτύχει.
Κι όμως, οι πράκτορες δεν τα παρατούν. Δύο μέρες μετά, στις 19 Αυγούστου, ο στρατός βγαίνει στους δρόμους. Μαζί του οργανωμένες ομάδες «διαδηλωτών» που έχουν πληρωθεί για να φωνάζουν υπέρ του Σάχη. Μέσα σε λίγες ώρες, το πλήθος αποκτά ορμή, στρατόπεδα περνούν με το μέρος των πραξικοπηματιών, το σπίτι του Μοσαντέκ βομβαρδίζεται.
Η πτώση του Μοσαντέκ
Ο πρωθυπουργός συλλαμβάνεται. Θα περάσει τρία χρόνια στη φυλακή και στη συνέχεια θα ζήσει σε κατ’ οίκον περιορισμό μέχρι τον θάνατό του, το 1967. Η Ιρανική Δημοκρατία που οραματίστηκε καταρρέει μέσα σε μια μέρα.
Ο Σάχης επιστρέφει στην Τεχεράνη σαν θριαμβευτής. Στην πραγματικότητα είναι πια προστατευόμενος των ΗΠΑ, που σπεύδουν να τον στηρίξουν με οικονομική βοήθεια και όπλα.
Το πετρέλαιο ξαναμοιράζεται
Η επιχείρηση δεν έχει μόνο πολιτικές συνέπειες. Μετά το πραξικόπημα, η BP χάνει το μονοπώλιο της εκμετάλλευσης, αλλά το Ιράν υποχρεώνεται να μοιραστεί τα πετρέλαιά του με μια νέα κοινοπραξία. Πέντε μεγάλες αμερικανικές εταιρείες, μαζί με τη Royal Dutch Shell και τη γαλλική Compagnie Française des Pétroles, αποκτούν πρόσβαση.
Για την Ουάσιγκτον είναι διπλή νίκη: το Ιράν παραμένει στον δυτικό στρατόπεδο και το αμερικανικό πετρέλαιο μπαίνει για πρώτη φορά στην ιρανική αγορά. Η τιμή; Ένα δημοκρατικό πείραμα θυσιάζεται στον βωμό της γεωπολιτικής και των επιχειρηματικών συμφερόντων.
Οι σπόροι της οργής
Στην Τεχεράνη όμως, η μνήμη μένει ζωντανή. Η εξουσία του Σάχη γίνεται ολοένα πιο αυταρχική, με τη διαβόητη μυστική αστυνομία SAVAK να κυνηγά κάθε αντίθετη φωνή.
Ο πλούτος του πετρελαίου δεν φτάνει ποτέ στον απλό λαό. Και η αντι-αμερικανική οργή αρχίζει να ριζώνει.
Στις φοιτητικές συγκεντρώσεις ακούγεται όλο και πιο συχνά η λέξη «Ajax». Κι όταν, το 1979, η Ισλαμική Επανάσταση ανατρέπει τον Σάχη, οι φρουροί που καταλαμβάνουν την αμερικανική πρεσβεία ξέρουν πολύ καλά ποια ήταν η πρώτη πράξη του δράματος.
Η κληρονομιά μιας μέρας
Η 19η Αυγούστου 1953 δεν είναι απλώς μια ημερομηνία σε ένα βιβλίο Ιστορίας. Είναι η πρώτη φορά που η CIA ανατρέπει δημοκρατικά εκλεγμένη κυβέρνηση. Είναι η μέρα που οι αγορές του πετρελαίουκέρδισαν, αλλά η δημοκρατία έχασε.
Και είναι το σημείο εκκίνησης μιας αλυσίδας γεγονότων που φτάνει ως το σήμερα: από την άνοδο του Σάχη και την πτώση του, ως την εχθρότητα ανάμεσα σε Ουάσιγκτον και Τεχεράνη.
Όλα ξεκινούν εκείνο το πρωινό, όταν μια χούφτα πραξικοπηματίες, με τη βοήθεια ξένων εταιρειών και μυστικών υπηρεσιών, αποφασίζουν ότι η μοίρα του ιρανικού πετρελαίου αξίζει περισσότερο από τη βούληση του ιρανικού λαού.
