Το σχέδιο αναθεώρησης του Συντάγματος από την ομάδα εργασίας υπό τον Γ. Κατρούγκαλο

Συνταγματική καθιέρωση της απλής αναλογικής, δυνατότητα άμεσης εκλογής του Προέδρου της Δημοκρατίας με λελογισμένη ενίσχυση των αρμοδιοτήτων του, αλλαγή του τρόπου χρηματοδότησης των κομμάτων, δημοψηφίσματα, μέγιστο αριθμό θητειών για βουλευτές, πλήρη προστασία των εργασιακών και συνδικαλιστικών δικαιωμάτων, καθώς και αλλαγές στον νόμο περί ευθύνης υπουργών, προτείνει μεταξύ άλλων στο σχέδιο αναθεώρησης του Συντάγματος η ομάδα εργασίας νομικών και πολιτικών επιστημόνων που συγκροτήθηκε μετά από πρόσκληση και με το συντονισμό του Γιώργου Κατρούγκαλου.

Οι καθηγητές Χριστόφορος Βερναρδάκης, Ανδρέας Δημητρόπουλος, Κώστας Ζώρας, Ηλίας Νικολόπουλος και Κώστας Χρυσόγονος, στο σχέδιο βάση του οποίου θα ξεκινήσει ο διάλογος με την κοινωνία και τους φορείς για τις όποιες αλλαγές, υπογραμμίζουν πως «ορισμένες από τις προτεινόμενες αλλαγές είναι υπερώριμες και μπορεί να έχουν την υποστήριξη του συνόλου των πολιτικών δυνάμεων, όπως, π.χ., η κατάργηση του απαράδεκτου καθεστώτος ποινικής ασυλίας του πολιτικού προσωπικού».

«Ως προς τα κρίσιμα διλήμματα, η αναθεώρηση του Συντάγματος δεν μπορεί να είναι συναινετική. Τα διακυβεύματα αυτά από τη φύση τους προϋποθέτουν σύγκρουση επιχειρημάτων και συμφερόντων» τονίζουν.

Η επιστημονική ομάδα κατέληξε σε πέντε άξονες, στους οποίους θα στηριχθεί η «πλήρης επαναθεμελίωση του πολιτεύματος σε δημοκρατικότερη βάση», όπως αναφέρουν:

1. Μία νέα αρχιτεκτονική του πολιτεύματος
2. Διακριτότητα Κράτους-Εκκλησίας
3. Καθιέρωση θεσμών άμεσης δημοκρατίας
4. Ισχυροποίηση του κράτους δικαίου
5. Θωράκιση των κοινωνικών δικαιωμάτων και των ατομικών ελευθεριών

Ακολουθεί το σχέδιο της ομάδας εργασίας των νομικών και πολιτικών επιστημόνων:

1^ος άξονας: Μια νέα αρχιτεκτονική του πολιτεύματος

Με τις προτάσεις αυτές, σύμφωνα με την επιστημονική ομάδα, επιδιώκεται η προσαρμογή της κοινοβουλευτικής πρακτικής στο νέα πολιτικό περιβάλλον που δημιουργεί η μετακρισιακή πολιτική και κομματική γεωγραφία, μέσω της ισχυροποίησης της Βουλής, της λελογισμένης ενίσχυσης των αρμοδιοτήτων του Προέδρου της Δημοκρατίας, της εισαγωγής ώριμων -πάντα κατά την ομάδα εργασίας- δημοκρατικών αλλαγών, όπως η καθιέρωση της απλής αναλογικής, αλλά και νέων θεσμών, όπως η εποικοδομητική ψήφος δυσπιστίας.

Οι σημαντικότερες από αυτές έχουν ως εξής:

• Συνταγματική καθιέρωση της απλής αναλογικής (άρθρο 54).
• Εποικοδομητική ψήφος δυσπιστίας. Η υποχρέωση, δηλαδή, η πρόταση δυσπιστίας εναντίον της κυβέρνησης, να συνοδεύεται και από πρόταση για ανάδειξη νέας κυβέρνησης (άρθρο 84).
• Δυνατότητα άμεσης εκλογής του Προέδρου της Δημοκρατίας. Ειδικότερα, προτείνεται εκλογή του Προέδρου από το κοινοβούλιο, αν εξασφαλίζεται η μέγιστη συναίνεση των δύο τρίτων της Βουλής σε δύο διαδοχικές ψηφοφορίες. Αν αποβούν άκαρπες, τότε η τρίτη ψηφοφορία θα ανήκει στο εκλογικό σώμα, που θα αποφασίζει ανάμεσα στους δύο πλειοψηφήσαντες υποψηφίους της τελευταίας ψηφοφορίας στο κοινοβούλιο (άρθρο 32).
• Λελογισμένη ενίσχυση των αρμοδιοτήτων του Προέδρου της Δημοκρατίας με στόχο την ενίσχυση του ρυθμιστικού, σταθεροποιητικού και εγγυητικού του ρόλου. Προτείνεται η δυνατότητα του Προέδρου να απευθύνεται στη Βουλή για σπουδαίο λόγο, να συγκαλεί το Συμβούλιο των Πολιτικών Αρχηγών, αλλά και να παραπέμπει ψηφισμένο νόμο σε ειδικό γνωμοδοτικό όργανο, αποτελούμενο αποκλειστικά από δικαστές για να κρίνει επί της συνταγματικότητάς του (άρθρα 35, 40 και 42). Προτείνεται, επίσης, η προσθήκη νέων αρμοδιοτήτων, όπως ο διορισμός μέρους της ηγεσίας των Ανώτατων Δικαστηρίων, των μελών του Ανώτατου Ειδικού Δικαστηρίου και των μελών των ανεξαρτήτων Αρχών, η παραπομπή προς το Ανώτατο Ειδικό Δικαστήριο νομοσχεδίου ή πρότασης νόμου που έχει ψηφιστεί από τη Βουλή και η έκδοση διαγγελμάτων. Επιπλέον, προβλέπεται και η δυνατότητα ανάκλησης του Προέδρου της Δημοκρατίας, ύστερα από ενυπόγραφες αιτήσεις τουλάχιστον ενός εκατομμυρίου πολιτών, και σχετική προκήρυξη δημοψηφίσματος (άρθρο 49 παρ. 5).
• Μέγιστος αριθμός θητειών για βουλευτές, έτσι ώστε κανένας Βουλευτής να μην μπορεί να εκλέγεται για πάνω από δύο συνεχόμενες κοινοβουλευτικές περιόδους ή για οκτώ συνεχόμενα έτη (άρθρο 56), καθώς και, γενικότερα, εκσυγχρονισμός των ασυμβιβάστων και κωλυμάτων.
• Πρωθυπουργός -εκτός των υπηρεσιακών- να ορίζεται αποκλειστικά αιρετός, δηλαδή εν ενεργεία βουλευτής (άρθρο 37).
• Πρόβλεψη για την ψήφο των εκτός επικρατείας Ελλήνων, για την οποία νόμος μπορεί να ορίζει ότι έως πέντε βουλευτές εκλέγονται αποκλειστικά μεταξύ των Ελλήνων που βρίσκονται έξω από την Επικράτεια, με βάση γεωγραφικά κριτήρια (άρθρο 51).

Περαιτέρω, προτείνεται: α) η ριζική αλλαγή του τρόπου χρηματοδότησης των κομμάτων: Το Κράτος δεν χρηματοδοτεί τα κόμματα, αλλά αποζημιώνει μέρος των πραγματοποιημένων και αποδεδειγμένων δαπανών στις οποίες έχουν προβεί. Η κρατική αποζημίωση λαμβάνει αναδιανεμητικό χαρακτήρα, για λόγους ισότητας στον πολιτικό ανταγωνισμό: τα μικρότερα κόμματα αποζημιώνονται με μεγαλύτερο συντελεστή από ό,τι τα μεγαλύτερα), β) η διευκόλυνση σχηματισμού κυβερνήσεων συνεργασίας με νέα πρόβλεψη για την ψήφο εμπιστοσύνης (αρκούν 120 ψήφοι, εφόσον απέχουν από την ψηφοφορία περισσότεροι από 61 βουλευτές) και γ) η ριζική αλλαγή της διοικητικής  αρχιτεκτονικής με τα τρία επίπεδα, Κεντρικό Κράτος – Περιφέρειες – Δήμοι, με σαφώς προσδιορισμένες αρμοδιότητες και οικονομικά μέσα.

Ενίσχυση της Βουλής

Προτείνεται, επιπλέον, σε κάθε βουλευτική περίοδο η δυνατότητα σύστασης εξεταστικών επιτροπών με πρόταση 120 βουλευτών. Οι αρμόδιες Επιτροπές μπορούν να καλούν, στο πλαίσιο των καθηκόντων τους οποιονδήποτε πολίτη ή δημόσιο λειτουργό, συμπεριλαμβανομένων των δικαστικών.

Σε κάθε περίπτωση πρόωρης διάλυσης της Βουλής, η επόμενη εκλέγεται για θητεία ίση προς την θητεία της Βουλής που έληξε πρόωρα.

Περαιτέρω, οι Υπουργοί και ο Πρωθυπουργός, πριν από τη συμμετοχή τους σε ευρωπαϊκά όργανα και σε διεθνείς οργανισμούς, όπου θα ληφθούν σημαντικές αποφάσεις, ιδίως για ζητήματα που αποτελούν αντικείμενο κανονιστικής ρύθμισης σε επίπεδο δικαίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης ή διεθνών συνθηκών, ενημερώνουν τις αρμόδιες Επιτροπές της Βουλής ή την Ολομέλεια για θέματα που θα συζητηθούν και για το πλαίσιο στο οποίο θα κινηθεί η ελληνική αντιπροσωπεία, όπως ορίζει ο Κανονισμός της Βουλής.

Ακόμη, προτείνεται η ενίσχυση των ελεγκτικών αρμοδιοτήτων της Βουλής και της νομοθετικής της πρωτοβουλίας (π.χ. Οι Πρόεδροι του ημίσεος των διαρκών επιτροπών προέρχονται υποχρεωτικά από τα κόμματα της αντιπολίτευσης, αναλογικά με την κοινοβουλευτική τους δύναμη).

2^ος άξονας: Διακριτότητα Κράτους-Εκκλησίας

Στο σχέδιο προτείνεται να καθιερωθεί πλήρως η διακριτότητα κράτους και εκκλησίας, με πλήρη σεβασμό στην Ορθόδοξη Εκκλησία και τον ιστορικό της ρόλο.

• Ρητή κατοχύρωση της θρησκευτικής ουδετερότητας του κράτους, με αναγνώριση της Ορθοδοξίας ως ιστορικά επικρατούσας θρησκείας (άρθρο 3).
• Κατοχύρωση της υποχρεωτικότητας του πολιτικού μόνον όρκου στις ορκωμοσίες των αιρετών του πολιτεύματος, των δικαστών και των λοιπών δημοσίων λειτουργών (άρθρο 13).

3^ος  άξονας: Καθιέρωση θεσμών άμεσης δημοκρατίας

Κατά τους συγγραφείς, επιδιώκεται η ενδυνάμωση του ρόλου του πολίτη και η ενίσχυση των θεσμών ελέγχου της εξουσίας, με εισαγωγή της λαϊκής πρωτοβουλίας επί δημοψηφισμάτων και προτάσεων νόμων, αλλά και προωθημένες μορφές λογοδοσίας.

Ειδικότερα προτείνονται τα εξής:

• Υποχρέωση κύρωσης με δημοψήφισμα, οποιασδήποτε συνθήκης μεταβιβάζει κυριαρχικές αρμοδιότητες του Κράτους (άρθρο 28).
• Λαϊκή πρωτοβουλία για διενέργεια δημοψηφισμάτων με 500.000 υπογραφές για εθνικά θέματα, 1 εκατομμύριο υπογραφές για ψηφισμένο νόμο (εκτός δημοσιονομικών ζητημάτων) και 100.000. υπογραφές για νομοθετική πρωτοβουλία από τους ίδιους τους πολίτες (άρθρα 44 και 73).
• Δημοψηφίσματα νομοθετικής πρωτοβουλίας, αρνησικυρίας-κυρωτικό (για να μην ισχύσει ψηφισμένος νόμος) δημοψήφισμα, αναθεωρητικό δημοψήφισμα για την αναθεώρηση του Συντάγματος (άρθρο 44 παρ. 2 περ. β και 110 παρ. 5).
• Καθιέρωση δυνατότητας τοπικών δημοψηφισμάτων και θεσμοθέτηση λαϊκών συνελεύσεων για κρίσιμα τοπικά ζητήματα με δεσμευτικό για τις αρχές χαρακτήρα (άρθρο 102).
• Ανακλητότητα του Προέδρου (άρθρο 49 παρ. 5).
• Προτείνεται επιπλέον, η αναθεωρητική πρόταση να τίθεται σε ισχύ μετά την έγκρισή της από το Εκλογικό Σώμα, μετά από δημοψήφισμα που προκηρύσσει ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας (άρθρο 110). Επαναλαμβάνεται και εδώ η δυνατότητα δημοψηφίσματος (ανακλητικό δημοψήφισμα) για ανάκληση του Προέδρου της δημοκρατίας (άρθρο 49).

 4^ος άξονας: Ισχυροποίηση του κράτους δικαίου

Οι προτάσεις αποσκοπούν στην καλύτερη λειτουργία των ελεγκτικών μηχανισμών και των θεσμικών αντιβάρων του πολιτεύματος, ιδίως η ενίσχυση του έργου των ανεξάρτητων αρχών και της δικαιοσύνης, με έμφαση στην διεύρυνση των αρμοδιοτήτων συνταγματικού ελέγχου του Ανώτατου Ειδικού Δικαστηρίου. Τίθεται τέρμα στην ασυλία του πολιτικού προσωπικού.

Προτείνεται ειδικότερα:

• Θεσμοθέτηση προληπτικού συνταγματικού ελέγχου μετά από πρόταση του Προέδρου της Δημοκρατίας ή της κυβέρνησης ή 120 βουλευτών, θα γνωμοδοτεί επί ψηφισμένου νομοσχεδίου εντός συντομότατης προθεσμίας (άρθρο 100).
• Κατάργηση της βουλευτικής ασυλίας, εκτός, ενδεχομένως, για τα αδικήματα που σχετίζονται άμεσα με το λειτούργημα των βουλευτών (άρθρο 62)
• Τροποποίηση του νόμου περί ευθύνης υπουργών. Κατάργηση του ευνοϊκού ποινικού καθεστώτος του πολιτικού προσωπικού (εφαρμογή των κοινών διατάξεων για την ποινική ευθύνη υπουργών και ασυλία βουλευτών με οριακές εξαιρέσεις για προστασία από πολιτική δίωξη, άρθρο 86).
• Να τεθεί σε δημόσιο διάλογο το ερώτημα για την αποτελεσματική λειτουργία των ανεξάρτητων αρχών. Προτείνεται επίσης να συγκροτούνται με μικρότερες πλειοψηφίες αν τα 4/5 δεν συγκεντρωθούν σε ορισμένες προθεσμίες (άρθρο 101^Α).
• Προτείνεται η κατάργηση της επιλογής των κορυφών της Δικαιοσύνης από το Υπουργικό Συμβούλιο και η επιλογή τους από τον Π.τ.Δ. από κατάλογο με τριπλάσιο αριθμό από τις προς κατάληψη θέσεις που προτείνονται από τις Ολομέλειες των Ανώτατων Δικαστηρίων (άρθρο 90 παρ. 5).
• Προτείνεται, επιπλέον, ως αποτελεσματικότερη μορφή συνδυασμού του διάχυτου ελέγχου της συνταγματικότητας των νόμων η εξής διαδικασία: όταν οποιοδήποτε δικαστήριο κρίνει διάταξη νόμου αντισυνταγματική, υποχρεώνεται να αναστέλλει την έκδοση οριστικής απόφασης και να παραπέμπει το ζήτημα στο Ανώτατο Ειδικό Δικαστήριο, το οποίο θα αποφαίνεται με δεσμευτική δύναμη για όλα τα δικαστήρια (άρθρο 100 παρ. 5). Με αυτόν τον τρόπο κατοχυρώνεται η δυνατότητα όλων των δικαστηρίων να συνεχίζουν να ελέγχουν τη συνταγματικότητα των νόμων, αλλά επιταχύνεται σημαντικά η σχετική διαδικασία και αποφεύγεται ο κίνδυνος αντιφατικών αποφάσεων.
• Προτείνεται, ακόμη, ο δικαστικός έλεγχος της συνδρομής περιπτώσεων εξαιρετικά επείγουσας και απρόβλεπτης ανάγκης που οδηγούν σε έκδοση Πράξεων Νομοθετικού Περιεχομένου, ενόψει της κατάχρησής τους τη μνημονιακή περίοδο.
• Διασάφηση του τρόπου ελέγχου των δημοσίων οικονομικών από το Ελεγκτικό Συνέδριο.
• Νέες ρυθμίσεις για τις Ανεξάρτητες Αρχές, ώστε να είναι δυνατή η συγκρότηση τους και διαφανής στον κοινοβουλευτικό έλεγχο η λειτουργία τους (άρθρο 101 Α).
• Τέλος, προτείνεται ενίσχυση των αρμοδιοτήτων των περιφερειακών οργάνων και των ΟΤΑ (άρθρο 102).

5^ος άξονας: κοινωνικά δικαιώματα και  ατομικές ελευθερίες

Εισάγονται ρυθμίσεις για τη θωράκιση του κοινωνικού κράτους, της δημόσιας υπηρεσίας, αλλά και την ενίσχυση παραδοσιακών ελευθεριών.

Ειδικότερα προτείνεται, μεταξύ άλλων:

• Ρητή απαγόρευση άρσης του δημόσιου ελέγχου του νερού και της ενέργειας (Νέο άρθρο 17^Α παρ. 4).
• Σαφής κατοχύρωση των συλλογικών διαπραγματεύσεων ως το μοναδικό μέσο για τη διαμόρφωση του μισθού (άρθρο 22).
• Υποχρεωτικότητα της διαιτησίας (άρθρο 22).
• Νέο άρθρο (17Α) για την προστασία της δημόσιας περιουσίας

Επιπλέον, προτείνεται, αναφορικά με τα κοινωνικά δικαιώματα, η πληρέστερη διατύπωση των άρθρων για την προστασία της υγείας (άρθρο 21) και της κοινωνικής ασφάλισης (άρθρο 22) και ενίσχυση της προστασίας της συνδικαλιστικής δράσης (κατοχύρωση του συνδικαλισμού των ενστόλων) και του δικαιώματος στην απεργία (άρθρο 23).

Περαιτέρω, προτείνεται εμβάθυνση και  ενίσχυση της προστασίας των ατομικών δικαιωμάτων και ελευθεριών. Ειδικότερα, προτείνεται προσθήκη στο άρθρο 4 υπέρ της επιδίωξης από το κράτος πολιτικών που προωθούν την πραγματική ισότητα, προσθήκη στο άρθρο 5^Α_, ώστε καθένας να έχει το δικαίωμα σε ελεύθερη πρόσβαση σε όποια πληροφορία ή περιεχόμενο παράγεται ή διακινείται από δημόσιους φορείς ή προκύπτει από δημόσια χρηματοδότηση (νέα παρ. 3), αναθεώρηση των άρθρων 14 και 15 αναφορικά με την ελευθερία του τύπου και τη διαφάνεια των ΜΜΕ, ριζικός επανασχεδιασμός του τοπίου της επικοινωνίας και των ΜΜΕ με κατοχύρωση της πρόσβασης όλων σε όλες τις διαθέσιμες πηγές πληροφόρησης, ενίσχυση της προστασίας της ιδιοκτησίας μέσω της αποτελεσματικότερης κατοχύρωσης των περιουσιακών δικαιωμάτων (προστασία, όχι μόνον της εμπράγματης ιδιοκτησίας, όπως ισχύει σήμερα, αλλά και των εν γένει περιουσιακών δικαιωμάτων, πνευματικής ιδιοκτησίας κ.λ.π.) (άρθρο 17) και προστασία των αρχαιοτήτων (άρθρο 24), πρόβλεψη για ανακατανομή του πλούτου προς επίτευξη πραγματικής ισότητας μεταξύ των πολιτών αίροντας εμπόδια οικονομικής και κοινωνικής φύσης (άρθρο 25) και  κατάργηση του επικίνδυνου όρου για την «κατάχρηση δικαιώματος» (άρθρο 25).

Ακροτελεύτια διάταξη: 114

Συμβολικά, καταργούνται τα άρθρα με τις  διατάξεις διαχρονικού δικαίου που δεν έχουν πλέον κανονιστικό περιεχόμενο, λόγω της μεταβατικότητας τους, ώστε το ακροτελεύτιο άρθρο του Συντάγματος να είναι 114, όπως η ιστορική του επίκληση στα Ιουλιανά και την δικτατορία των Συνταγματαρχών.