Μετά την εκδίωξη της αντιπροσωπείας της ΕΕ – στην οποία συμμετείχαν μεταξύ άλλων ο Έλληνας υπουργός Μετανάστευσης Θάνος Πλεύρης και ο Επίτροπος Εσωτερικών Υποθέσεων και Μετανάστευσης – τα βλέμματα στράφηκαν στον ισχυρό άνδρα της Λιβύης, τον στρατηγό Χαλίφα Χαφτάρ.
Αν και η ίδια η ΕΕ απέφυγε να σχολιάσει δημόσια αυτό που ένας ανώτερος Λίβυος αναλυτής χαρακτήρισε ξεκάθαρη «ταπείνωση», είναι σαφές ότι ο άνθρωπος με τον οποίο ήλπιζαν να συνάψουν συμφωνία ήταν ο Χαφτάρ.
Ως επικεφαλής του ισχυρού Λιβυκού Εθνικού Στρατού (LNA), ο Χαφτάρ έχει καταστεί de facto ηγεμόνας τεράστιων εκτάσεων της χώρας της Βορείου Αφρικής — παρά το γεγονός ότι δεν ηγείται της διεθνώς αναγνωρισμένης κυβέρνησης.
Η Λιβύη δεν έχει γνωρίσει ενιαίο και λειτουργικό κράτος από την πτώση και τη δολοφονία του Μουαμάρ Καντάφι το 2011.
Αν και σήμερα ο Χαφτάρ θεωρείται ίσως ο ισχυρότερος άνθρωπος στη Λιβύη, υπήρξε και ο ίδιος κάποτε persona non grata, ζώντας ήσυχα στην εξορία μέχρι την πτώση του Καντάφι.
Η νεαρή ηλικία
Ο Χαλίφα Μπελκάσιμ Ομάρ Χαφτάρ γεννήθηκε σε οικογένεια Αράβων Βεδουίνων στη βορειοανατολική Λιβύη, κατά την περίοδο της οκταετούς βρετανικής κατοχής της χώρας. Ακόμα και σύμφωνα με τους συμμάχους του, ο Χαφτάρ ήταν τότε «ένα πολύ ήσυχο παιδί που δεν έκανε και πολλά».
Ωστόσο, κατάφερε να εισαχθεί στη Στρατιωτική Ακαδημία της Βεγγάζης. Συμφοιτητές του από εκείνη την εποχή τον περιγράφουν επίσης ως «ένα πολύ αυστηρό αγόρι».
«Δεν προκαλούσε καβγάδες, αλλά αν του έρχονταν, ήξερε πώς να τους αντιμετωπίσει», λένε φίλοι του από τα χρόνια εκείνα.
Η φιλία με τον Μουαμάρ Καντάφι
Ήταν ακριβώς στην Ακαδημία όπου ο Χαφτάρ γνώρισε έναν φοιτητή από την προηγούμενη τάξη — τον Μουαμάρ Καντάφι.
Έγιναν γρήγορα στενοί φίλοι, με τον Χαφτάρ να αποκαλεί τον Καντάφι ακόμα και «άγγελο». Τους ένωσε το κοινό τους επαναστατικό πνεύμα, το οποίο είχε ενισχυθεί από ένα πρόσφατο πολιτικό πραξικόπημα που ανέτρεψε τη μοναρχία και την πολιτική ελίτ στη γειτονική Αίγυπτο.
Η άνοδος του Νάσερ στην εξουσία στην Αίγυπτο, με τις εθνικιστικές και αντιδυτικές του θέσεις, ενέπνευσε και τους δύο νεαρούς στρατιώτες — οι οποίοι έμελλε να παίξουν πρωταγωνιστικό ρόλο στη μεταπολεμική ιστορία της Λιβύης.
«Μας επηρέασε βαθιά η εποχή του Τζαμάλ Άμπντελ Νάσερ και όσα συνέβαιναν στην Αίγυπτο», εξήγησε αργότερα ο Χαφτάρ.
Μόλις τρία χρόνια μετά την αποφοίτησή του, ο Χαφτάρ έπαιξε καθοριστικό ρόλο στο πραξικόπημα του 1969 που ανέτρεψε τον βασιλιά Ιντρίς και έφερε στην εξουσία τον Μουαμάρ Καντάφι, ο οποίος είχε επεκτατικές φιλοδοξίες και ήθελε να διαδώσει την ισλαμική σοσιαλιστική του ιδεολογία — γνωστή και ως Τζαμαχιρίγια — πέρα από τα σύνορα της Λιβύης.
Στα χρόνια που ακολούθησαν, ο Χαφτάρ εκπαιδεύτηκε στη Σοβιετική Ένωση και ανέβηκε γρήγορα στην ιεραρχία του στρατού του Καντάφι. Διοίκησε τις λιβυκές δυνάμεις που στήριξαν τους Αιγύπτιους στην είσοδό τους στο υπό ισραηλινή κατοχή Σινά κατά τον Πόλεμο του Γιομ Κιπούρ το 1973 — κάτι που ενίσχυσε τις σχέσεις του με την ηγεσία του Καΐρου και έθεσε τα θεμέλια για μια διαχρονική στρατιωτική συμμαχία.
Τα είδωλα του Χαφτάρ
Ο Χαφτάρ φέρεται να ήταν μεγάλος θαυμαστής του τότε αντιπροέδρου του Ιράκ — ο οποίος σύντομα θα γινόταν παγκοσμίως γνωστός.
«Ο σημαντικότερος γιος του Χαλίφα ονομάζεται Σαντάμ — και, παρεμπιπτόντως, πήρε το όνομά του από τον Σαντάμ Χουσεΐν. Είναι εκείνος που του μοιάζει περισσότερο. Νομίζω αυτό λέει όσα πρέπει να ξέρεις», ανέφερε ο Τιμ Ίτον του ινστιτούτου Chatham House σε συνέντευξή του στο Euronews από το Λονδίνο.
Οι ειδικοί πιστεύουν επίσης ότι ο τίτλος που επέλεξε — στρατάρχης — ήταν πιθανότατα φόρος τιμής στον Γιουγκοσλάβο σοσιαλιστή ηγέτη Γιόσιπ Μπροζ Τίτο.
Όταν οι αγαπημένοι φίλοι γίνονται άσπονδοι εχθροί
Το 1986, ο Χαφτάρ έγινε συνταγματάρχης και στη συνέχεια ανέλαβε αρχηγός του Γενικού Επιτελείου. Καθώς το καθεστώς του Καντάφι γινόταν όλο και πιο αυταρχικό και απομονωμένο, η άνοδος του Χαφτάρ φαινόταν ασταμάτητη.
Ξαφνικά όμως η τύχη του γύρισε: ο αγαπημένος διοικητής του Καντάφι ηγήθηκε μιας καταστροφικής στρατιωτικής επιχείρησης στο γειτονικό Τσαντ στα τέλη της δεκαετίας του ’80, η οποία κατέληξε με τη σύλληψη σχεδόν 700 Λίβυων στρατιωτών — μεταξύ αυτών και του ίδιου του Χαφτάρ.
Φυλακίστηκε μαζί με τους άνδρες του. Τελικά, δεν ήταν η Λιβύη αλλά οι ΗΠΑ που εξασφάλισαν την απελευθέρωσή του — γεγονός που, σύμφωνα με τον Λίβυο αναλυτή Άνας Ελ Γκομάτι, αποτέλεσε σημείο καμπής στη σχέση Χαφτάρ-Καντάφι.
«Ο Χαφτάρ ήταν σαν το επιλεγμένο ξίφος του Καντάφι — μέχρι που έγινε το πιο κοφτερό μαχαίρι στραμμένο εναντίον του», δήλωσε ο ιδρυτής του πρώτου αυτοπροσδιοριζόμενου think tank της Λιβύης στο Euronews.
Όπως εξηγεί ο Ελ Γκομάτι, ο Χαφτάρ «εγκαταλείφθηκε ως αποδιοπομπαίος τράγος και πέρασε δύο δεκαετίες στη Βιρτζίνια σχεδιάζοντας την εκδίκησή του».
«Δεν ήταν απλώς αντίπαλος του Καντάφι — έγινε ο σκοτεινός του καθρέφτης, μαθαίνοντας κάθε μάθημα για τον αυταρχικό έλεγχο», υπογράμμισε ο Ελ Γκομάτι.
Στην πραγματικότητα, ο Χαφτάρ πέρασε τα επόμενα 24 χρόνια στην εξορία, συνεργαζόμενος με λιβυκά αντιπολιτευτικά κινήματα, ενώ ζούσε μόλις λίγα χιλιόμετρα από την Ουάσιγκτον, στο Λάνγκλεϊ — την έδρα της CIA.
Το 2019, ένας πρώην σύμβουλός του στα μέσα της δεκαετίας του 2010, ο Μοχάμεντ Μπουζιέρ, συμφώνησε με τον Ελ Γκομάτι σε συνέντευξή του στο BBC:
«Ο Καντάφι τον είχε καταλάβει. Τον είχε κυριεύσει η ζήλια για τον Καντάφι. Για το πώς κυβερνούσε αυτή τη χώρα», είπε χαρακτηριστικά ο Μπουζιέρ.
Ωστόσο, ορισμένοι γνώστες των εσωτερικών της Λιβύης ανέφεραν ιδιωτικά στο Euronews ότι κυκλοφορούσαν φήμες πως ο Καντάφι είχε δωρίσει στον πρώην αρχηγό του στρατού μια πολυτελή έπαυλη στο Κάιρο κατά την περίοδο εκείνη — το ίδιο σπίτι στο οποίο μεγάλωσε ο ισχυρότερος γιος του Χαφτάρ, ο Σαντάμ.
Επιστροφή στο προσκήνιο
Όταν το 2011 ξεσπούσαν οι εξεγέρσεις στον αραβικό κόσμο, και οι Λίβυοι κατέβαιναν στους δρόμους σε πόλεις σε όλη τη χώρα, ο Χαφτάρ είδε την ευκαιρία του.
Μετά από δεκαετίες συνωμοσιών για την ανατροπή του Καντάφι με ευήκοα αυτιά στη Δύση και, όπως το περιγράφει η ειδικός για τη Λιβύη Κλαούντια Γκατσίνι, αφού είχε «κάπως αποστατήσει προς τους Αμερικανούς», ο Χαφτάρ αντιλήφθηκε τα πρώτα ρήγματα στο καθεστώς και έσπευσε στην Τρίπολη, την πρωτεύουσα της Λιβύης.
Ωστόσο, η Κλαούντια Γκατσίνι, ανώτερη αναλύτρια της International Crisis Group, αμφισβήτησε την άποψη ότι ο Χαφτάρ ήταν κεντρικός «άνθρωπος των Αμερικανών» κατά την επανάσταση στη Λιβύη:
«Δεν έχω ακούσει κανέναν να το λέει τόσο ξεκάθαρα. Θα είχε λογική, αλλά κανείς δεν έχει πει ότι οι Αμερικανοί του είπαν να επιστρέψει εκεί», δήλωσε.
Ακόμη κι αν το έκαναν, προσθέτει, η επιστροφή του δεν συνοδεύτηκε από άμεση επιτυχία:
«Το 2012–2013 εγκαταστάθηκε στην Τρίπολη, αλλά τότε δεν ήταν μεγάλο όνομα. Υπήρχαν τόσες πολλές ένοπλες ομάδες στην Τρίπολη και η εξουσία ήταν κατανεμημένη ανάμεσά τους».
Ο Άνας Ελ Γκομάτι ήταν λιγότερο διπλωματικός: «Ο Χαφτάρ ήταν μια υποσημείωση, ένα απολίθωμα του Ψυχρού Πολέμου».
Μόλις το 2014 άρχισε πραγματικά να ξεχωρίζει ο Χαφτάρ, όταν ανακοίνωσε μια στρατιωτική επιχείρηση με στόχο — όπως ισχυρίστηκε — την εκκαθάριση εξτρεμιστών από τη Βεγγάζη.
Ακόμη και τότε, η Κλαούντια Γκατσίνι υποστηρίζει ότι δεν τον έπαιρναν στα σοβαρά:
«Ήταν πολύ γελοίο. Βγήκε στην τηλεόραση με έναν τεράστιο χάρτη πίσω του και είπε: “Πρέπει να εξεγερθούμε ενάντια σε αυτούς τους κακούς ισλαμιστές.”»
Έναν ισχυρισμό που τόσο η ίδια όσο και ο αναλυτής Τιμ Ίτον αμφισβητούν. Ο Ίτον είπε στο Euronews:
«Για τον Χαφτάρ, πάντα υπήρχαν οι “καλοί ισλαμιστές” και οι “κακοί ισλαμιστές”.»
Στη συνέχεια εξήγησε ότι: «Υπάρχουν στην πραγματικότητα πολλοί σαλαφιστές (ισλαμιστές εξτρεμιστές) στις τάξεις του — απλώς είναι αυτοί που υπακούν στις εντολές του.»
Ωστόσο, η Επιχείρηση Αξιοπρέπεια (Operation Dignity), όπως ονομάστηκε, βοήθησε τον Χαφτάρ να εδραιώσει την εξουσία του στη δεύτερη μεγαλύτερη πόλη της Λιβύης, τη Βεγγάζη, και σε μεγάλο μέρος της ανατολικής χώρας.
Στα επόμενα χρόνια, ενίσχυσε τη δύναμή του και το 2015 έγινε ανώτατος διοικητής του Λιβυκού Εθνικού Στρατού (LNA).
Τίποτα από αυτά δεν συνέβη σε κενό αέρος.
Ποιοι ήταν οι υποστηρικτές του Χαφτάρ
Κατά τη διάρκεια των δεκαετιών στην εξορία, ο Χαφτάρ είχε χτίσει στενές σχέσεις με κύκλους στο Κάιρο. Όμως όταν επέστρεψε στη Λιβύη, η Αίγυπτος βρισκόταν και αυτή σε επαναστατικό πυρετό, με το ισλαμιστικό Κόμμα των Αδελφών Μουσουλμάνων να αποκτά όλο και μεγαλύτερη επιρροή.
Όπως εξηγεί η Κλαούντια Γκατσίνι: «Υπήρχε μια τζιχαντιστική απειλή στη Λιβύη και την ίδια στιγμή είχαμε την Αίγυπτο, η οποία ήταν πολύ αδύναμη.»
«Αν κοιτάξετε πριν το 2013, πριν από την άνοδο του (Προέδρου Αμπντέλ Φατάχ) Ελ-Σίσι, υπήρχε φόβος ότι η Αίγυπτος θα μπορούσε να καταρρεύσει… Και οι Ευρωπαίοι επίσης δεν ήθελαν να δουν την Αίγυπτο να καταρρέει.»
Αντιμέτωποι με δύσκολες επιλογές και φοβούμενοι την εξάπλωση του αυτοαποκαλούμενου Ισλαμικού Κράτους στη Βόρεια Αφρική, αρκετοί αναλυτές πιστεύουν ότι οι Ευρωπαίοι ηγέτες έδωσαν σιωπηρά το πράσινο φως στον Χαφτάρ — καθώς η δύναμή του και ο στρατός του μεγάλωναν — για να «κάνει ό,τι νομίζει σωστό».
Ο Άνας Ελ Γκομάτι το έθεσε πιο ωμά: «Χρειαζόντουσαν έναν νέο Καντάφι — κάποιον που θα μπορούσε να σταματήσει τη δημοκρατία από το να γίνει μεταδοτική. Ο Χαφτάρ ταίριαζε απόλυτα στο πρότυπο: αδίστακτος, φιλόδοξος και πρόθυμος να ανταλλάξει κυριαρχία με υποστήριξη.»
Η Αίγυπτος επίσης τον στήριξε — έναν άνθρωπο που γνώριζε το περιβάλλον και καταλάβαινε τόσο τη δυναμική όσο και τους κινδύνους που αντιμετώπιζε η περιοχή.
Η λίστα των υποστηρικτών του, σιωπηρών ή μη, συνέχισε να μεγαλώνει. Πέρα από το Κάιρο, ο Χαφτάρ απέκτησε υποστήριξη από κυβερνήσεις που εκτείνονταν από τη Μόσχα μέχρι την Ουάσιγκτον, ακόμα κι αν ο ΟΗΕ δεν αναγνώριζε τη συνολική του εξουσία ως νόμιμη αρχή του λιβυκού κράτους.
Ωστόσο, σύμφωνα με την Γκατσίνι, ήταν τα Αμπού Ντάμπι και το Παρίσι που κατέληξαν να είναι οι πιο ανεπιφύλακτοι υποστηρικτές του Χαφτάρ.
Ενώ τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα αναγνώρισαν την αξία των λιβυκών αποθεμάτων πετρελαίου — τα μεγαλύτερα στην Αφρική — η Γαλλία και η Ευρώπη ευρύτερα αντιμετώπιζαν ένα κύμα προσφύγων μέσω της Μεσογείου, με εκατοντάδες χιλιάδες να ελπίζουν να φτάσουν στην Ευρώπη μέσω της Λιβύης.
Σε όλο αυτό, ο Χαφτάρ είδε την ευκαιρία να αξιοποιήσει τη διεθνή υποστήριξη και τελικά να γίνει ο ηγεμόνας της Λιβύης — και ποιος ξέρει, ίσως ακόμα μεγαλύτερος από τον ίδιο τον Καντάφι.
Όταν ο Χαφτάρ ανακοίνωσε την πρόθεσή του να ανατρέψει την έδρα στη Τρίπολη, διεθνώς αναγνωρισμένη Κυβέρνηση Εθνικής Συμφωνίας, την ημέρα που ο Γενικός Γραμματέας του ΟΗΕ, Αντόνιο Γκουτέρες, έφτασε στην πρωτεύουσα το 2019, ακόμη και η Αίγυπτος τον προειδοποίησε να το αποφύγει.
«Αλλά ήταν γεμάτος υπεροψία από τους Εμιρατιανούς που ήθελαν να το κάνουν. Του παρείχαν αεροπορική κάλυψη. Και οι Γάλλοι επίσης το ήθελαν», είπε η Γκατσίνι στο Euronews από τα γραφεία του IRG στη Ρώμη.
Αυτή η υπεροψία έχει συγκριθεί από κάποιους με την πλήρους κλίμακας εισβολή του Ρώσου Προέδρου Βλαντίμιρ Πούτιν στην Ουκρανία.
Ωστόσο, παρόμοια, και οι προσπάθειες του Χαφτάρ απέτυχαν. Η Τρίπολη αρνήθηκε να πέσει στα χέρια των δυνάμεων του Χαφτάρ και η Λιβύη βυθίστηκε ξανά σε μια μορφή αδιεξόδου.
Οικογενειακή υπόθεση…
Καθ’ όλη αυτή την περίοδο, ο Χαφτάρ συσσώρευε τεράστιο πλούτο για την οικογένειά του, την οποία είχε τοποθετήσει σε διάφορες θέσεις, λένε οι ειδικοί.
Όπως είπε ο Ιτόν στο Euronews: «Υπήρξε συζήτηση για το αν όταν πεθάνει ο Χαλίφα (Χαφτάρ), τα παιδιά του θα μπορούσαν να πάρουν την εξουσία. Φαίνεται πως έχουν ήδη αναλάβει και ξεκίνησαν να δημιουργούν τα δικά τους χαρτοφυλάκια πολύ πριν.»
Και όλα είναι στην οικογένεια και στα χέρια των παιδιών του, όπως συνοπτικά περιέγραψε ο Ελ Γκομάτι.
- Ο Σαντάμ διοικεί τις χερσαίες δυνάμεις
- Ο Χαλέντ έχει τον προσωπικό φρουρό
- Ο Μπελκάσεμ ελέγχει τα δισεκατομμύρια από το ταμείο ανασυγκρότησης της Λιβύης
- Ο Σεντίγκ διαχειρίζεται το φάκελο της συμφιλίωσης
Η οικογένεια έχει συγκεντρώσει ένα χαρτοφυλάκιο που εκτιμάται σε δισεκατομμύρια.
Παρά την αποτυχία του να καταλάβει όλη τη χώρα, ο Χαφτάρ και τα παιδιά του συνεχίζουν να ελέγχουν μεγάλο μέρος της Λιβύης.
«Ελέγχει τα πάντα που έχουν σημασία στην ανατολική Λιβύη», είπε ο Ελ Γκομάτι.
«Πεδία πετρελαίου, λιμάνια, αεροδρόμια, στρατιωτικές βάσεις και το πιεστήριο του κεντρικού τραπεζικού συστήματος. Διαθέτει δική του αεροπορία, ελέγχει διαδρομές λαθρεμπορίου στα σύνορα… Λειτουργεί σαν κράτος εν κράτει.»
Η Ευρώπη στο έλεος του Χαφτάρ;
Όπως φαίνεται από την έλλειψη αντίδρασης της ΕΕ την περασμένη εβδομάδα, ο αυτοαποκαλούμενος στρατάρχης διατηρεί επίσης σημαντική διεθνή υποστήριξη.
Ήταν πρόσφατα στη Ρωσία για συνομιλίες με τον Πούτιν – ένα ταξίδι για το οποίο κυκλοφόρησε η φήμη ότι πέθαινε, αλλά για ακόμη μια φορά ανάρρωσε θαυματουργικά.
Η «ταπείνωση» της αντιπροσωπείας της ΕΕ δεν είναι η πρώτη φορά που ο Χαφτάρ καταφέρνει να επιβληθεί ακόμη και σε υποτιθέμενους συμμάχους στην Ευρώπη.
Οι αναλυτές με τους οποίους μίλησε το Euronews το αποδίδουν στις εσωτερικές διαμάχες της Ευρώπης γύρω από τις «παράτυπες μεταναστεύσεις» και στο απλό γεγονός ότι «δεν υπάρχει περίπτωση να φεύγουν από την ανατολή μεταναστευτικά σκάφη χωρίς να το ξέρει ο Χαφτάρ».
Η Γκατζίνι ανέφερε το παράδειγμα της πατρίδας της, της Ιταλίας: «Κάποια στιγμή, πριν περίπου ενάμιση χρόνο, πολλοί μετανάστες κατευθύνονταν προς τις ακτές της Ιταλίας, και ο Χαφτάρ έκανε γνωστό ότι ήθελε επίσημη επίσκεψη και επίσημη πρόσκληση στη Ρώμη. Και την πήρε.»
Στο τέλος της συνέντευξής του, ο Ελ Γκομάτι δεν μάσησε τα λόγια του για την ευρωπαϊκή προσέγγιση προς τον Λίβυο διοικητή: «Οι Ευρωπαίοι συνεχίζουν να παρουσιάζονται ως θύματα. Ο Χαφτάρ αντιμετωπίζει τους διπλωμάτες της ΕΕ σαν απελπισμένους μνηστήρες γιατί αυτό ακριβώς είναι.»
Είναι ένα σημείο που αγγίζει και ο Ίτον, αν και με πιο διπλωματικό τρόπο: «Υπάρχει πραγματική ανισορροπία», κατέληξε.
Ωστόσο, η Ευρώπη δεν δρα και σε κενό. Συχνά προσπαθεί να παίξει σύμφωνα με τους διεθνείς κανόνες και συμφωνίες σε ένα πεδίο όπου οι σκοτεινές ενέργειες έχουν πολύ μεγαλύτερη βαρύτητα από λόγια και συμφωνίες σε χαρτί.
Μερικές φορές είναι καλύτερο να έχεις έναν ισχυρό άνδρα στο πλευρό σου — ή τουλάχιστον να έχεις την προσοχή του.
«Έχουμε πολύ λιγότερα περιθώρια δράσης σε σύγκριση με άλλες χώρες. Συγκρίνετέ μας με τους Ρώσους, που διαθέτουν MiG και μαχητικά αεροσκάφη που είναι στη διάθεση του Χαφτάρ», παραδέχτηκε η Γκατζίνι.
«Συγκρίνετέ μας με τους Εμιρατινούς που φέρνουν ενισχύσεις και πυρομαχικά παραβιάζοντας το εμπάργκο.»
Με πληροφορίες από Euronews
