«Ποιον θεωρείτε την πιο εξέχουσα προσωπικότητα όλων των εποχών και των εθνών;» ρώτησε πριν από λίγες ημέρες χιλιάδες Ρώσους πολίτες, σε μια δημοσκόπηση, το ανεξάρτητο ρωσικό Κέντρο «Λεβάντα». Το αποτέλεσμα ήταν σαφές και αντιπροσωπευτικό της κοινής γνώμης στη Ρωσία: Ο Ιωσήφ Στάλιν είναι μακράν το πιο σημαντικό πρόσωπο, ακολουθούμενος από τον Πρόεδρο Βλαντιμίρ Πούτιν και στην τρίτη θέση βρίσκεται ο Βλαντιμίρ Ίλιτς Λένιν.
Η διαδικτυακή πύλη VFokuse Mail διεξήγαγε επίσης πρόσφατα έρευνα σε 22.000 άτομα από 50 περιοχές σε όλη τη χώρα. Αν και σίγουρα δεν είναι μια αντιπροσωπευτική έρευνα, η τάση φαίνεται να είναι η ίδια: Το 60% των ερωτηθέντων θεωρούν τον Στάλιν «εξαιρετικό ή σημαντικό πολιτικό». Μόνο το 29% τον βλέπει μάλλον επικριτικά.
Αλλά από πού πηγάζει αυτός ο ενθουσιασμός για τον Στάλιν; Έχει ξεχαστεί η πολιτική τρόμου, ειδικά μετά το 1936, με τις μαζικές συλλήψεις, τις λεγόμενες εκκαθαρίσεις στο κόμμα και τον στρατό; Οι μαζικές απελάσεις, τα Γκουλάνγκ, η καταναγκαστική εργασία και ο καταστροφικός λιμός που ακολούθησε την αναγκαστική κολεκτιβοποίηση της γεωργίας;
«Υπό την ηγεσία του Στάλιν, η Ρωσία κέρδισε τον Μεγάλο Πατριωτικό Πόλεμο – τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο», εξηγεί μια γυναίκα στο κέντρο της Μόσχας. Γι’ αυτό είναι τόσο σημαντικός. «Το σύνθημά μας ήταν: Πεθαίναμε για την πατρίδα και για τον Στάλιν. Ίσως ήταν αυστηρός, ίσως ήταν σκληρός, αλλά τότε δεν χρειαζόσουν τίποτα άλλο. Υπήρχε τάξη, υπήρχε πειθαρχία και ο λαός τον ακολουθούσε», λέει ένας άλλος περαστικός.
Σημεία των καιρών;
Η Ρωσία αποτίει φόρο τιμής στον Στάλιν – αγνοώντας παράλληλα την ιστορία της. Ο Πρόεδρος Βλαντιμίρ Πούτιν, που δεν είναι στην πραγματικότητα υποστηρικτής του Στάλιν, ενέκρινε πρόσφατα τη μετονομασία του αεροδρομίου του Βόλγκογκραντ σε «Στάλινγκραντ». Αυτό αποσκοπεί στον εορτασμό της Μάχης του Στάλινγκραντ, όπως ήταν γνωστή η πόλη στον ποταμό Βόλγα μεταξύ 1925 και 1961.
Ο Γκεόργκι Φιλίμονοφ είναι ο κυβερνήτης της περιοχής Βόλογκντα, βορειοανατολικά της Μόσχας. Είναι περήφανος για τα πολλά νέα μνημεία του Στάλιν στην περιοχή του. Καθώς κατέθετε λουλούδια σε μία από τις προτομές την Ημέρα της Νίκης επί της Γερμανίας στις 9 Μαΐου, ο Φιλίμονοφ είπε: «Η νίκη στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο φέρει το όνομα του Στάλιν. Η διάνοια και η ηγετική ιδιοφυΐα του Ανώτατου Διοικητή ήταν καθοριστικές. Γι’ αυτό πρέπει να τιμήσουμε τη μνήμη του».
110 μνημεία του Στάλιν
Σήμερα, στην επικράτεια της Ρωσικής Ομοσπονδίας, υπάρχουν περίπου 110 μνημεία που απεικονίζουν τον Στάλιν. Από αυτά, περισσότερα από 95 δημιουργήθηκαν κατά τη διάρκεια της προεδρίας του Πούτιν. Πρόσφατα, μια προτομή του Στάλιν τοποθετήθηκε στην είσοδο του Μουσείου του Μεγάλου Πατριωτικού Πολέμου στο Βόλγκογκραντ.
Στα μέσα Μαΐου, ένα αντίγραφο ενός αμφιλεγόμενου ανάγλυφου του Στάλιν τοποθετήθηκε στον σταθμό Ταγκάνσκαγια, στην περιφερειακή γραμμή νούμερο 5, στο μετρό της Μόσχας. Το πρωτότυπο είχε κατεδαφιστεί στα μέσα της δεκαετίας του 1960, στο πλαίσιο της «αποσταλινοποίησης». Στα εγκαίνια, η αντιπολίτευση κατηγόρησε την πόλη ότι αγνόησε τη βούληση των πολιτών της.
«Δεν θα ξεχάσω ποτέ τις ιστορίες της γιαγιάς μου. Στην επέτειο του θανάτου του Στάλιν, υπήρχε περισσότερη χαρά παρά αποθάρρυνση στην οικογένειά της», λέει ο 44χρονος Αλεξάντερ. «Η οικογένειά του υπέφερε πολύ υπό το καθεστώς. Αλλά δεν μας είπαν πολλά γι’ αυτό. Μόνο στο σχολείο, τη δεκαετία του 1990, μάθαμε την αλήθεια και από τις δύο πλευρές στο μάθημα της ιστορίας».
Δύο όψεις
«Η μία πλευρά όντως είναι η βασιλεία του τρόμου του Ιωσήφ Στάλιν στη Σοβιετική Ένωση από το 1927 έως το 1953. Η άλλη, ωστόσο, είναι ο Στάλιν ως ο μεγάλος στρατηγός, πέτυχε τη νίκη της Σοβιετικής Ένωσης επί των Ναζί στον Μεγάλο Πατριωτικό Πόλεμο», προσθέτει ο Αλεξάντερ Γιούσενκο, βουλευτής του Κομμουνιστικού Κόμματος.
«Η επιστροφή των συμβόλων του Σταλινισμού στη Μόσχα αποτελεί χλεύη της ιστορίας, χλευασμό των απογόνων των καταπιεσμένων και ντροπή για τη Μόσχα», αντιτάσσει ο ο Μαξίμ Κρούγκλοφ του Γιάμπλοκο.
Στη Ρωσία σήμερα, η μία πλευρά του Στάλιν δοξάζεται, ενώ η άλλη καταστέλλεται. Η οργάνωση Memorial, ουσιαστικά η ιστορική συνείδηση του μετασοβιετικού κόσμου, έχει απαγορευτεί στη Ρωσία από το 2021. Η οργάνωση έχει συλλέξει πάνω από 60.000 αρχεία από την εποχή του Στάλιν. Το αρχείο ήταν η πιο σημαντική και συχνά η μόνη πηγή για τους συγγενείς των θυμάτων της εποχής του Στάλιν που ήθελαν να μάθουν περισσότερα για τη μοίρα τους. Το 2022, η Memorial τιμήθηκε με το Νόμπελ Ειρήνης για αυτό το έργο.
Ο Στάλιν είναι «ένα άτομο που συνδέεται πρωτίστως με το μεγάλο ψυχολογικό τραύμα που προκλήθηκε από την κυριαρχία του», λέει ο κοινωνιολόγος Αλεξέι Ρόσιν. «Ακόμα και εκείνοι που ισχυρίζονται ότι δεν γνώριζαν τι συνέβαινε τότε, πιθανότατα απλώς απωθούν τις μνήμες».
«Διαδικασία επανασταλινοποίησης»;
«Μια διαδικασία επανασταλινοποίησης βρίσκεται σε εξέλιξη» υποστηρίζει ο Μπόρις Βισνέφσκι, πολιτικός του αντιπολιτευόμενου κόμματος Γιάμπλοκο στην Αγία Πετρούπολη. «Βλέπουμε να καταστρέφονται ή βεβηλώνονται μνημεία για τα θύματα της πολιτικής καταστολής, αλλά να ανεγείρονται μνημεία και ανάγλυφα του Στάλιν».
Αλλά γιατί αυτή η εμμονή με τον Στάλιν;
«Η απάντηση βρίσκεται στη συλλογική μνήμη ενότητας, θυσίας και ηρωισμού παραμένει ακλόνητη γύρω από τη φιγούρα του, ειδικά ως ηγέτη κατά τη διάρκεια του Μεγάλου Πατριωτικού Πολέμου και επομένως της νίκης του σοβιετικού λαού επί του ναζισμού-φασισμού, μια ανεξάντλητη πηγή νομιμότητας και εθνικής υπερηφάνειας», υποστηρίζουν οι υπέρμαχοι του Στάλιν.
Είναι μάλιστα ενδεικτική μια επιστολή του Ρώσου πρώην Υπουργού Πολιτισμού, Βλάντιμιρ Μεντίνσκι και επικεφαλής σήμερα της αντιπροσωπείας στις διαπραγματεύσεις για το Ουκρανικό, που είχε αντιδράσει το 2015 στην επιχείρηση «αποκομμουνιστικοποίησης» του Κιέβου. «Τα στοιχεία της σοβιετικής εποχής πρέπει να διατηρηθούν για να μας υπενθυμίζουν τη δύναμη του ανθρώπινου πνεύματος, τον στρατιωτικό ηρωισμό και το έργο των προκατόχων μας», έγραφε ο Μεντίνσκι.
Τα τελευταία τρία χρόνια, ο Μεντίνσκι, όπως επισημαίνει το Γαλλικό Πρακτορείο Ειδήσεων, έχει αναλάβει κεντρικό ρόλο στη διαμόρφωση της ρωσικής προπαγάνδας για την εισβολή στην Ουκρανία προωθώντας στα σχολεία την εκδοχή του Κρεμλίνου για τη στρατιωτική εκστρατεία.
Όσον αφορά τον πόλεμο στην Ουκρανία έχει δηλώσει ότι η Μόσχα «συγκεντρώνει ρωσικά εδάφη» και ότι «η Ρωσία είναι χώρα ηρώων» ενώ έχει επανειλημμένα απορρίψει οποιαδήποτε ιστορική βάση για την ύπαρξη του ουκρανικού κράτους, υποστηρίζοντας ότι η «ουκρανική ιδέα» είναι εφεύρεση της αυστριακής αυτοκρατορίας.
