Του Μιχάλη Ψύλου
[email protected]
Πώς μύριζαν οι πόλεις στην Αρχαία Αίγυπτο; Ποιες μυρωδιές κάλυπταν ένα χωριό των Βίκινγκς τον 9ο αιώνα; Ή τι μυρωδιές ανέπνεαν οι πολεμιστές στο πεδίο της μάχης του Βατερλό; Οι μυρωδιές του παρελθόντος έχουν εξαφανιστεί; Ή μήπως μπορούν να ανασυρθούν από το χρονοντούλαπο της ιστορίας;
Επιστήμονες που μετέχουν στο ευρωπαϊκό πρόγραμμα «Odeuropa» δημιουργούν ήδη μια ψηφιακή βιβλιοθήκη με παλιές ευρωπαϊκές μυρωδιές. Στο πρόγραμμα μετέχουν μάλιστα διάφορα ευρωπαϊκά μουσεία και επιστημονικά κέντρα και έχουν λάβει επιχορήγηση 2,8 εκατομμυρίων ευρώ από το Πρόγραμμα EU Horizon 2020. Το έργο με τίτλο «Odeuropa: Ανακάλυψη οσφρητικών και αισθητηριακών εμπειριών στην πρακτική και έρευνα της πολιτιστικής κληρονομιάς» φέρνει κοντά τους επιστήμονες για να εντοπίσουν και να καταγράψουν διαφορετικές οσμές που περιγράφονται από τους Ευρωπαίους τους τελευταίους αιώνες.
Τα ιστορικά δεδομένα των μυρωδιών θα δημοσιευτούν σε μια διαδικτυακή «Εγκυκλοπαίδεια του Smell Heritage».
Ο «κοπρόλιθος» των Βίκινγκς
Για παράδειγμα, στο «Jorvik Viking Centre» που βρίσκεται στο Γιορκ της Αγγλίας ,εκτίθεται ένα κομμάτι ανθρώπινης κοπριάς από την εποχή των Βίκινγκς. Το έκθεμα, μήκους 20 εκατοστών και πάχους πέντε , είναι το μεγαλύτερο σωζόμενο κομμάτι περιττωμάτων στην ιστορία – ονομάζεται μάλιστα «Κοπρόλιθος» (Lloyds Bank coprolite). καθώς συνδυάζονται οι ελληνικές λέξεις «κόπρος» και «λίθος». Πρόκειται για απολιθωμένα κόπρανα που ανακαλύφθηκαν το 1972 στο Γιορκ στα θεμέλια ενός υποκαταστήματος της τράπεζας Lloyds Bank. Με τον τρόπο αυτό οι ερευνητές έμαθαν πώς μύριζε ένα χωριό των Βίκινγκς. Σίγουρα δεν είναι ιδιαίτερα καλό για μια μύτη του 21ου αιώνα, όπως τουλάχιστον υποδηλώνουν αηδιασμένοι οι επισκέπτες του μουσείου , αλλά είναι ένα κομμάτι της ιστορίας. Τα απολιθωμένα περιττώματα είναι τόσο καλά διατηρημένα, που ένας παλαιοντολόγος τα αποκάλεσε «τόσο πολύτιμα, όσο τα κοσμήματα του στέμματος ». Οι επιστήμονες έχουν χρονολογήσει την κοπριά από τον 9ο αιώνα, όταν το σημερινό Γιόρκ κυβερνούσαν Σκανδιναβοί πολεμιστές-βασιλιάδες.
«Πύλη στο παρελθόν μας»
Η αναδόμηση μυρωδιών από το παρελθόν έχει λάβει αυξανόμενη επιστημονική προσοχή τα τελευταία χρόνια. Για παράδειγμα, από πέρυσι το διεθνές πρόγραμμα Odeuropa ερευνά τη μυρωδιά και τη δυσοσμία περασμένων εποχών σε ευρωπαϊκές μητροπόλεις όπως η Αμβέρσα και το Άμστερνταμ τη «Χρυσή Εποχή» τους, τον 17ο αιώνα.
Οι επιστήμονες του προγράμματος Odeuropa δεν βρίσκουν απαραίτητα τις μυρωδιές στα ανθρώπινα υπολείμματα, αλλά και σε κείμενα και εικόνες. Προγραμματίζουν τους υπολογιστές να ερευνούν μεγάλες συλλογές εικόνων και κειμένων για λέξεις-κλειδιά και αντικείμενα. Στη συνέχεια δημιουργείται ένα οσφρητικό διάγραμμα της αντίστοιχης κατάστασης από πολλά αποσπάσματα κειμένων και εικόνων.
Στο τέλος, οι αρωματοποιοί χρησιμοποιούν τα αποτελέσματα για να ανασυνθέσουν τη μυρωδιά του παρελθόντος.
Στο πλαίσιο του προγράμματος, πραγματοποιείται μια «οσφρητική ξενάγηση» στην οικονομική ιστορία του Άμστερνταμ ή ένα οσφρητικό ταξίδι στα έργα τέχνης στο Μουσείο του Ουλμ. «Οι αισθήσεις μας είναι μια πύλη στο παρελθόν μας», αναφέρεται στον ιστότοπο του Odeuropa. «Και περισσότερο από κάθε άλλη αίσθηση, η όσφρησή μας συνδέεται άμεσα με τα συναισθήματα και τις αναμνήσεις μας».
Το άρωμα της Κλεοπάτρας
Προκειμένου να καλυφθεί η δυσοσμία των κοπράνων και του θανάτου στο παρελθόν, χρησιμοποιούνταν και έντονα αρώματα. Η Κλεοπάτρα, η τελευταία βασίλισσα της Αιγύπτου, λέγεται ότι μύριζαν με αρώματα ακόμη και τα πανιά του πλοίου της όταν γοήτευσε τον Ρωμαίο αυτοκράτορα ,Μάρκο Αντώνιο. Η αιγυπτιολόγος Ντόρα Γκολντσμιθ από το Ελεύθερο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου και ο ιστορικός Σον Κούγλιν Sean από την Ακαδημία Επιστημών της Τσεχικής Δημοκρατίας στην Πράγα, άρχισαν να αναζητούν αυτό το μείγμα αρωμάτων. Βασίστηκαν στην ανακάλυψη μιας αρωματοποιίας 2.300 ετών από αρχαιολόγους ,στο Μέντες της Κάτω Αιγύπτου. Το περιεχόμενο των χωνευτηρίων και των δοχείων, τα γραπτά του Βυζαντινού γιατρού Παύλου από την Αίγινα και μια μακρά σειρά πειραμάτων οδήγησαν τελικά στην αποκατάσταση της παλιάς συνταγής για το άρωμα της Κλεοπάτρας: λάδι από χουρμάδες και φύλλα μορίνγκας, ανακατεμένα με ρητίνη, καθώς και αλεσμένο μύρο και κανέλα.
Το άρωμα αυτό, τονίζει η ερευνητική ομάδα, μυρίζει ευχάριστα, είναι πολύ εκλεπτυσμένο και γλυκό. Επίσης, προλαμβάνει τον ερεθισμό του δέρματος και είναι κατάλληλο ακόμη και για τη θεραπεία τραυμάτων. Μπορεί επίσης να χρησιμοποιηθεί – αναμεμειγμένο με λίπος χήνας και απλωμένο σε επιδέσμους, οι οποίοι στη συνέχεια τυλίγονται γύρω από το κεφάλι – για να ανακουφίσει το hangover μετά από υπερβολική κατανάλωση αλκοόλ.
Η μυρωδιά του Βατερλό
Αν θέλουν κάποιοι να πειραματιστούν μόνοι τους με τα αρώματα του παρελθόντος, μπορούν να ταξιδέψουν πίσω στο χρόνο στις 18 Ιουνίου 1815, στο πεδίο μάχης του Βατερλό, όπου οι Γάλλοι του Ναπολέοντες ηττήθηκαν από τους Άγγλους και τους Πρώσους. Ο Κάρο Φερμπικ από το Vrije Universiteit στο Άμστερνταμ ανακατασκεύασε τις μυρωδιές από το πεδίο της μάχης, χρησιμοποιώντας ιστορικά κείμενα και σύγχρονους πίνακες ζωγραφικής.
Το πεδίο της μάχης μύριζε μπαρούτι, τον ιδρώτα των αλόγων, βρεγμένη γη και ανθρώπινο ιδρώτα. Αλλά υπήρχε και μια άλλη μυρωδιά που έφτανε στις μύτες των στρατιωτών: το φρέσκο άρωμα από δεντρολίβανο, περγαμόντο και πικρό πορτοκάλι. Ήταν το άρωμα του Ναπολέοντα Βοναπάρτη που έτριβε στο σώμα του με ένα ολόκληρο μπουκάλι με το θαυματουργό νερό που ονομάζεται acqua mirabilis.
Αν θέλετε πάντως να ζήσετε τη μυρωδιά της μάχης του Βατερλό χωρίς να πάτε στο Βέλγιο, δεν έχετε παρά να πάτε σε έναν στάβλο μια βροχερή μέρα και να έχετε μαζί σας δύο σκεύη. Πρώτον, τα απομεινάρια μιας πρωτοχρονιάτικης κροτίδας. Και από την άλλη ένα μπουκάλι acqua mirabilis – διαθέσιμο σε κάθε φαρμακείο. Το εμπορικό του όνομα σήμερα: Eau de Cologne…
