Από την Βάσω Μιχοπούλου
Ο Ρωσοαμερικανός μηχανικός υπολογιστών και συνιδρυτής της μηχανής αναζήτησης Google, Sergey Brin, και ο Αμερικανός Νομπελίστας Ιατρικής το 2013, Randy W. Schekman, αποφάσισαν να ενώσουν τις δυνάμεις τους στον αγώνα κατά της νόσου του Πάρκινσον.
Ο επιχειρηματίας προτίθεται στο αμέσως επόμενο χρονικό διάστημα να επενδύσει περίπου 1 δισ. δολάρια στην έρευνα, χρηματοδοτώντας ερευνητικά εργαστήρια σε ολόκληρο τον κόσμο που επικεντρώνονται στη συγκεκριμένη νόσο. Και αυτό δεν είναι τυχαίο, αφού και ο ίδιος το 2008 ανακάλυψε πως έχει μια κληρονομική προδιάθεση για τη νόσο από τη μητέρα του.
Σε αυτό το εγχείρημα θέλει αρωγό και σύμβουλο τον Νομπελίστα. «Νομίζω ότι αυτό μου ήρθε ως ένα δώρο από τον ουρανό. Τουλάχιστον για τα επόμενα δέκα χρόνια έχω έναν σημαντικό λόγο για να αγωνιστώ!», μου λέει ο Schekman με έκδηλη χαρά, συμπληρώνοντας πως υπάρχουν αρκετοί ερευνητές στην Ασία και σε όλο τον κόσμο που διερευνούν τη χρήση των πολλά υποσχόμενων επαγόμενων πολυδύναμων βλαστοκυττάρων (iPSC) – μια ανακάλυψη του Ιάπωνα ερευνητή Shinya Yamanaka το 2006 – για να σχεδιάσουν θεραπεία για τη νόσο του Πάρκινσον.
«Η νόσος του Πάρκινσον προκαλείται κυρίως από ανεπάρκεια ντοπαμίνης που παράγεται από ντοπαμινεργικούς νευρώνες στον εγκέφαλο. Τα iPSC είναι ενήλικα κύτταρα τα οποία μπορούν να επαναδιαφοροποιηθούν και να μετατραπούν σε διαφορετικά κύτταρα – κάτι το οποίο σημαίνει ότι θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για να αντικαταστήσουν κύτταρα τα οποία έχουν υποστεί βλάβες εξαιτίας κάποιας νόσου. Στην περίπτωση της νόσου αυτά που χρειάζονται αντικατάσταση είναι οι ντοπαμινεργικοί νευρώνες», εξηγεί ο Schekman.
Ζώντας από κοντά τη νόσο και την απώλεια
Ο 69χρονος Randy W. Schekman είναι άνθρωπος με φιλική διάθεση, πολύ απλός και προσιτός. Έχει μια διακριτικότητα στη συμπεριφορά και μια γλυκύτητα στο βλέμμα, αλλά ταυτόχρονα και μια μελαγχολία. Μου εξομολογείται πως στη ζωή του έχει βιώσει πολλές απώλειες και αυτό τον έχει κάνει πιο ευαίσθητο. Έχει χάσει τη μητέρα και την αδερφή του από καρκίνο, αλλά πριν από δύο χρόνια έχασε και την αγαπημένη του σύντροφο από νευροεκφυλιστική νόσο, και αυτό τον βύθισε στη θλίψη.
Μου διηγείται μάλιστα πως είχε αναλάβει ο ίδιος εξ ολοκλήρου τη φροντίδα της, με αποτέλεσμα τα τελευταία χρόνια η ζωή του να μοιράζεται αποκλειστικά μεταξύ αυτής της φροντίδας και του εργαστηρίου, αφήνοντας πίσω όλες τις κοινωνικές του δραστηριότητες, ακόμη και τις υποχρεώσεις που επιφέρει ένα βραβείο Νόμπελ. «Δυστυχώς δεν μπόρεσα να χαρώ στο έπακρο τη βράβευσή μου με το Νόμπελ λόγω της ασθένειας της συζύγου μου. Έπασχε τα τελευταία είκοσι χρόνια από Πάρκινσον. Όμως μέσα στην κατάστασή της χάρηκε και σηκώθηκε από το κρεβάτι να χορέψει μαζί μου, αναφωνώντας “There it is!” (Επιτέλους!)», αφηγείται με συγκίνηση ο Καθηγητής.
Ο Νομπελίστας πληροφορήθηκε τη μεγάλη είδηση τηλεφωνικά στη μια μετά τα μεσάνυχτα. Είχε μόλις επιστρέψει από τη Φρανκφούρτη όπου είχε βραβευτεί με το Otto Warburg Prize και ήταν αρκετά εξαντλημένος και, φυσικά, υπό την επήρεια του jet lag. Ήξερε πως το επόμενο πρωί θα ανακοινώνονταν τα Νόμπελ, αλλά δεν είχε φανταστεί τι τον περίμενε. «Την Κυριακή το βράδυ είχα διαβάσει ένα άρθρο που ανέφερε πέντε επιστημονικά επιτεύγματα που δεν είχαν ακόμη βραβευτεί με Νόμπελ. Ανάμεσα σε αυτά ήταν και το δικό μας. Όταν τα χαράματα χτύπησε το τηλέφωνο και άκουσα πως είχα βραβευτεί έμεινα άναυδος. Η πρώτη μου αντίδραση ήταν να αναφωνήσω δύο φορές ‘‘ω θεέ μου!’’ και κατόπιν να τηλεφωνήσω στον 86ρονο πατέρα μου, που προσδοκούσε αυτό το βραβείο εδώ και πολλά χρόνια», λέει ο Καθηγητής, περιγράφοντας ο ίδιος αυτή την ξεχωριστή στιγμή.
Το ενδοκυτταρικό κούριερ…
Ο Schekman μοιράστηκε το Νόμπελ Ιατρικής το 2013 με τον Αμερικανό βιοχημικό James Rothman και τον Γερμανό επίσης βιοχημικό Thomas Sudhof, γιατί ανακάλυψαν τον «μηχανισμό ρύθμισης της μετακίνησης κυστιδίων, το μείζον σύστημα μεταφοράς στα κύτταρά μας». Με άλλα λόγια, διαλεύκαναν τον τρόπο με τον οποίο τα κύτταρα οργανώνουν το σύστημα μεταφοράς του μοριακού τους φορτίου σε μικρές δομές σαν φούσκες, που ονομάζονται κυστίδια, και το παραδίδουν στο σωστό σημείο τη σωστή στιγμή, αποτρέποντας τη δημιουργία ενός χάους στο ενδοκυτταρικό περιβάλλον.
Τα κυστίδια διακινούν διαλυτές πρωτεΐνες και άλλα κυτταρικά υλικά μεταξύ των κυτταρικών διαμερισμάτων, αλλά και συγχωνεύονται με την εξωτερική επιφάνεια του κυττάρου, για να απελευθερώσουν το περιεχόμενό τους στο εξωκυτταρικό περιβάλλον. Στην ουσία οι τρεις επιστήμονες εντόπισαν το εσωτερικό σύστημα διανομής του κυττάρου, ένα είδος «ενδοκυτταρικού ταχυμεταφορέα (κούριερ)», που παραδίδει ζωτικές χημικές ενώσεις στην κατάλληλη διεύθυνση και τον σωστό χρόνο.
Για να αντιληφθεί κανείς πόσο ζωτικής σημασίας είναι ο μηχανισμός εσωτερικής οργάνωσης του κυττάρου που ανακάλυψαν οι τρεις Νομπελίστες, αρκεί να μάθει ότι σχετίζεται με διεργασίες όπως η απελευθέρωση ορμονών (π.χ. ινσουλίνης) και ενζύμων στο αίμα ή η επικοινωνία νευρικών κυττάρων. Ένα ελαττωματικό σύστημα μεταφοράς κυστιδίων εμπλέκεται, για παράδειγμα, στο σακχαρώδη διαβήτη και σε διάφορες εγκεφαλικές διαταραχές. Ο Καθηγητής Randy Schekman είναι αυτός που ανακάλυψε τα γονίδια που ευθύνονται για την κυκλοφορία των κυστιδίων.
Ο Νομπελίστας εργάστηκε πάνω σε μύκητες προκειμένου να ταυτοποιήσει τη γενετική βάση του μηχανισμού. Εντοπίζοντας μεταλλαγές, οι οποίες είχαν ως αποτέλεσμα την παρεμπόδιση του ενδοκυτταρικού μηχανισμού μεταφοράς μορίων, πέτυχε να αναγνωρίσει τις τρεις ομάδες γονιδίων που ρυθμίζουν τη λειτουργία του. Σταδιακά, όμως, αποκρυπτογράφησε πλήρως τον μηχανισμό σχηματισμού κυστιδίων, την επιλογή του φορτίου με την εμπλοκή πρωτεϊνών και την επιλογή της σωστής διαδρομής έξω από το κύτταρο, ταυτοποιώντας όχι ένα, ούτε δύο, αλλά 50 γονίδια που εμπλέκονται στη διαδικασία με τη σειρά και τον ρόλο που παίζει το καθένα.
Ένα από τα σημαντικότερα γονίδια που βρήκε ο Schekman, όπως ο ίδιος λέει, είναι το SEC61, οι μεταλλαγές του οποίου μπλοκάρουν τη διαδικασία έκκρισης, που σχετίζεται με ασθένειες όπως το Αλτσχάιμερ. Ο ίδιος λέει πως από τις χιλιάδες πρωτεΐνες που παράγει το κύτταρο ένα εντυπωσιακό ποσοστό, περίπου το 30% αυτών, οδηγείται στον εξωκυττάριο χώρο με τον παραπάνω μηχανισμό. Εκτός όμως των πρωτεϊνών το κύτταρο «εξάγει» και άλλα μόρια, όπως κάποια μόρια RNA. Σε αυτή τη διαδικασία επικεντρώνει τώρα την έρευνά του.
Το πρώτο μικροσκόπιο
Ο Randy Wayne Schekman, έχοντας εβραϊκές ρίζες, γεννήθηκε στο Saint Paul, στη Μινεσότα, στο τέλος του 1948, αλλά μεγάλωσε στην Καλιφόρνια μέσα σε μια παραδοσιακή οικογένεια με τέσσερα παιδιά που τηρούσε τα έθιμα και τις συνήθειες. Ο ίδιος θυμάται να εκδηλώνει ως παιδί ένα περιστασιακό ενδιαφέρον για την Αστρονομία, ενώ εξακολουθεί να φυλάει φωτογραφίες ιών και βακτηρίων από ένα ηλεκτρονικό μικροσκόπιο που του είχε αγοράσει ο πατέρας του, προκειμένου να εκπονήσει μια εργασία στο γυμνάσιο. Ευτυχώς, οι γονείς του διέσωσαν εκείνο το πρώτο μικροσκόπιο και του το έστειλαν κάποια στιγμή στη σημερινή του κατοικία στο Σαν Φρανσίσκο. Όμως, σκονιζόταν πάλι για δεκαετίες πάνω σε ένα ράφι μέχρι τη στιγμή που έγινε εκείνο το τηλεφώνημα από τη Στοκχόλμη. «Κατάλαβα τότε ότι θα ήταν πιο ενδιαφέρον ως έκθεμα για τους επισκέπτες του Μουσείου Νόμπελ. Το πρώτο μου μικροσκόπιο εκτίθεται πλέον στη βιτρίνα μαζί με την ιστορία απόκτησης και χρήσης του ως ένα πνευματικό παιχνίδι», μου λέει γελώντας ο ίδιος.
Ο Καθηγητής σπούδασε Μοριακή Βιολογία στο Πανεπιστήμιο UCLA στην Καλιφόρνια και αργότερα Βιοχημεία στο Στάνφορντ κοντά στον Νομπελίστα Άρθουρ Κόρνμπεργκ (1959), ολοκληρώνοντας εκεί και τη διδακτορική του διατριβή το 1975. Αφού πέρασε δύο χρόνια (1974-76) ως μεταδιδακτορικός ερευνητής στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας στο Σαν Ντιέγκο, από το 1976 παρέμεινε μέλος του διδακτικού και ερευνητικού προσωπικού στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας στο Μπέρκλεϊ.
Η επιστήμη χρειάζεται συνεχή και ειλικρινή ανταλλαγή γνώσεων
Ο Schekman τάσσεται ανοικτά υπέρ της προώθησης της Επιστήμης. Είναι πρώην αρχισυντάκτης των Πρακτικών της Εθνικής Ακαδημίας Επιστημών και το 2011 ανέλαβε αρχισυντάκτης του eLife, ενός περιοδικού ανοιχτής πρόσβασης (open access) και μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα, που δημιουργήθηκε από το Howard Hughes Medical Institute (HHMI), το Ινστιτούτο Max Planck και τον Οργανισμό Wellcome Trust. Ο Καθηγητής πιστεύει πως οι ίδιοι οι επιστήμονες μπορούν να εξηγήσουν την Επιστήμη τους καλύτερα από όλους με έναν κατανοητό και ειλικρινή τρόπο. Επίσης, θεωρεί πως όλοι οι άνθρωποι πρέπει να έχουν σήμερα πρόσβαση στα επιστημονικά άρθρα και πως δεν υπάρχει «ειδική» επιστημονική κοινότητα αλλά ευρύτερο κοινό που ενδιαφέρεται.
«Το eLife δημιουργήθηκε σε μια εποχή που κάποια επιστημονικά ινστιτούτα ήθελαν να επενδύσουν σε κάτι καινούργιο στον χώρο των επιστημονικών δημοσιεύσεων, που να προέρχεται από ενεργούς ερευνητές και όχι από εμπορικούς κύκλους. Θέλαμε να αλλάξουμε επίσης και τον τρόπο που διενεργούνται οι κρίσεις για τις υποβαλλόμενες εργασίες (reviews) και ανοίξαμε τον δρόμο. Η αποστολή μας είναι να βοηθήσουμε τους επιστήμονες να επιταχύνουν τις ανακαλύψεις τους μέσα από τη λειτουργία μιας πλατφόρμας επικοινωνίας της έρευνας, που ενθαρρύνει και αναγνωρίζει τις πιο υπεύθυνες συμπεριφορές στην Επιστήμη», εξηγεί ο Νομπελίστας, ο οποίος διευκρινίζει πως το eLife δημοσιεύει εργασίες με τα υψηλότερα επιστημονικά πρότυπα και τη μεγαλύτερη σημασία σε όλους τους τομείς της ζωής και των βιοϊατρικών επιστημών. Η έρευνα προσανατολίζεται και αξιολογείται από επιστήμονες και καθίσταται διαθέσιμη ελεύθερα σε όλους τους αναγνώστες χωρίς καθυστέρηση.
Θέτοντας τον επόμενο στόχο
Μετά τον θάνατο της συζύγου του, ο Νομπελίστας μού εξομολογείται πως προσπαθεί να ξαναβρεί τον κανονικό του ρυθμό. Προχωράει τη ζωή του, ταξιδεύει πάρα πολύ, συμμετέχει σε ερευνητικές επιτροπές, μιλάει για την Επιστήμη σε πάνελ, εκμεταλλεύεται την κάθε ευκαιρία που του παρουσιάζεται και ανταποκρίνεται σε όλες τις προσκλήσεις. Εξάλλου, όπως λέει, είναι ένας άνθρωπος που δεν λέει εύκολα όχι.
Αν τον ρωτήσει κάποιος ποιο ερευνητικό επίτευγμα θεωρεί πως θα είναι η επόμενη «επανάσταση» στον χώρο της Επιστήμης, θα πει απλά πως δεν μπορεί να αποφανθεί με βεβαιότητα. Γοητεύεται όμως πολύ από τις δυνατότητες του CRISPR (Clustered Regularly Interspaced Short Palindromic Repeat), που είναι μια επαναστατική τεχνική ακριβούς κατάτμησης και τροποποίησης του DNA, είτε αυτό ανήκει σε άνθρωπο ή ζώο, είτε σε βακτήριο, η οποία ανακαλύφθηκε όταν ερευνητές μελετούσαν το αμυντικό σύστημα κάποιων βακτηρίων.
Στην ερώτηση ποια είναι η μεγαλύτερη ανησυχία του αυτόν τον καιρό, θα απαντήσει η πολιτική κατάσταση στις ΗΠΑ, αλλά και παγκοσμίως: «Με ανησυχεί πολύ το γεγονός πως μας κυβερνά ένας ανόητος ηγέτης, αλλά περισσότερο με ανησυχεί το γεγονός πως υπάρχουν άνθρωποι που τον πιστεύουν και τον ακολουθούν. Μου είναι αδιανόητο πώς μπορεί να ασκεί επιρροή στο κοινό αυτός ο άνθρωπος!»
Ο επόμενος στόχος του Νομπελίστα είναι σαφής και συγκεκριμένος και σχετίζεται με την προσπάθεια να μετατρέψει τη θλίψη του από την απώλεια της συζύγου του σε κάτι θετικό. Γι’ αυτό και σκοπεύει να επικεντρωθεί στην έρευνα για την πλήρη ταυτοποίηση του μηχανισμού της νόσου Πάρκινσον.
