Από την έντυπη έκδοση
Της Νατάσας Στασινού
[email protected]
Η μεταρρύθμιση που προωθεί η ελληνική κυβέρνηση στο ασφαλιστικό έχει πυροδοτήσει εντονότατες αντιδράσεις από την αντιπολίτευση και τους κοινωνικούς φορείς, ενώ αποτελεί το σημείο αιχμής στη διαπραγμάτευση με τους πιστωτές. Από τις μειώσεις στις συντάξεις έως τις ασφαλιστικές εισφορές των ελεύθερων επαγγελματιών, τα αγκάθια είναι πολλά. Αν υπάρχει, ωστόσο, κάτι στο οποίο συμφωνούν όλοι είναι πως το σημερινό σύστημα ως έχει δεν είναι βιώσιμο και θα πρέπει να αλλάξει.
Είμαστε όμως η μόνη χώρα στην οποία το ασφαλιστικό θυμίζει ωρολογιακή βόμβα; Τι συμβαίνει στην υπόλοιπη Ευρώπη, η οποία, όπως και η Ελλάδα, γηράσκει ταχύτατα; Εχουν γίνει μεταρρυθμίσεις και σε ποια κατεύθυνση; Θα επιχειρήσουμε να δώσουμε μία εικόνα για το πόσο στοιχίζει το ασφαλιστικό στα άλλα κράτη-μέλη, τι ισχύει για τα όρια ηλικίας συνταξιοδότησης, το ύψος των συντάξεων, αλλά και τις ασφαλιστικές εισφορές. Ημασταν τελικά πιο «γενναιόδωροι» στην Ελλάδα ή ήταν αλλού το πρόβλημα;
Πώς οι δημογραφικές τάσεις «γεννούν» το πρόβλημα
Σύμφωνα με τα στοιχεία του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ, εννέα από τις 10 χώρες με υψηλότερο ποσοστό πολιτών άνω των 60 ετών είναι ευρωπαϊκές, καθώς στη γηραιά ήπειρο το προσδόκιμο όριο ζωής βαίνει αυξανόμενο, αλλά οι γεννήσεις ακολουθούν φθίνουσα πορεία. Αμέσως μετά την Ιαπωνία, που βρίσκεται στην κορυφή (30%), συναντάμε την Ιταλία (27%), τη Γερμανία (26%) και τη Φινλανδία (25%). Η Ελλάδα μοιράζεται την έκτη θέση (25%) με Βουλγαρία και Πορτογαλία. Στην έκθεση του 2015 για τη Γήρανση του Πληθυσμού (The Ageing Report) η Ευρωπαϊκή Επιτροπή υπολογίζει ότι εξαιτίας των δημογραφικών τάσεων αυτών η αναλογία εργαζομένων προς συνταξιούχους στην Ε.Ε. θα εξελιχθεί σε δύο προς έναν έως το 2060 από τέσσερις προς έναν σήμερα. Σε χώρες που συνδυάζουν υψηλά επίπεδα γήρανσης με υψηλά ποσοστά ανεργίας, οι συνθήκες είναι ήδη δραματικές. Η Κομισιόν υπολογίζει ότι ο αριθμός των απασχολούμενων (ηλικίας 20-64 ετών) στην Ε.Ε. θα κορυφωθεί στα 215 εκατ. το 2022, αλλά στη συνέχεια θα μειώνεται, υποχωρώντας στα 202 εκατ. το 2060. Εκείνη τη χρονιά οι εργαζόμενοι στην Ενωση θα είναι δηλαδή 9 εκατ. λιγότεροι σε σχέση με το 2013.
Ποια είναι τα κύρια μοντέλα στην Ευρώπη;
Η ασφάλιση στην Ε.Ε. στηρίζεται σε τρεις πυλώνες: Ο πρώτος είναι τα κρατικά, συνταξιοδοτικά σχήματα, τα οποία στις περισσότερες περιπτώσεις είναι pay as you go- PAYG, δηλαδή αναδιανεμητικά (με τους πόρους να ανακατανέμονται από τον ενεργό πληθυσμό, που καταβάλλει εισφορές, στους συνταξιούχους). Ο δεύτερος πυλώνας είναι τα επαγγελματικά συνταξιοδοτικά συστήματα, τα οποία εμπεριέχουν σχέση εργαζομένων και εργοδοτών και είναι κεφαλαιοποιητικά – ανταποδοτικά. Σε αυτά το κράτος συμβάλλει συνήθως μέσω της παροχής φορολογικών κινήτρων ή με άλλου είδους επιχορήγηση, ενώ συχνά συμμετέχει έως έναν βαθμό στην εποπτεία τους. Ο τρίτος πυλώνας είναι τα ιδιωτικά συστήματα. Ο πρώτος πυλώνας έχει κυρίαρχο ρόλο σε μεγάλο μέρος της ηπειρωτικής Ευρώπης, και κυρίως σε χώρες, όπως η Γαλλία, η Ιταλία και η Ισπανία, όπου καλύπτει πάνω από το 75% του εισοδήματος των συνταξιούχων. Σε χώρες όπως η Βρετανία, η Ιρλανδία και η Ολλανδία υπάρχει μεγαλύτερη ισορροπία μεταξύ των τριών πυλώνων, με τον πρώτο να καλύπτει ποσοστό 30% με 40%. Σε αυτές τις χώρες ο κρατικός πυλώνας καλύπτει ουσιαστικά τις βασικές εισοδηματικές ανάγκες, προκειμένου να αποφεύγεται η φτώχεια. Είναι το λεγόμενο σύστημα «ελάχιστης κάλυψης». Στα τρία αυτά κράτη, όπως και σε Δανία, Νορβηγία, Σουηδία, έχει σημαντικό ρόλο και η ιδιωτική ασφάλιση σε ατομικό επίπεδο.
Πόσο στοιχίζει το συνταξιοδοτικό στις χώρες της Ε.Ε.;
Η δημογραφική γήρανση έχει άμεσο αντίκτυπο στις συνταξιοδοτικές δαπάνες. Στις αρχές της δεκαετίας του 2000 τα κράτη-μέλη της Ε.Ε. δαπανούσαν περίπου 10,1% του ΑΕΠ για τις δημόσιες συντάξεις. Τις υψηλότερες δαπάνες συναντούσαμε τότε σε Αυστρία (14,5%), Ιταλία (13,8%), Ελλάδα (12,5%) και Γαλλία (12,1%), χώρες με αναδιανεμητικά συστήματα καθορισμένων παροχών. Το 2012, σύμφωνα με τα τελευταία διαθέσιμα στοιχεία της Eurostat, οι δαπάνες είχαν αυξηθεί στο 17,5% του ΑΕΠ στην Ελλάδα, στο 16,5% στην Ιταλία, ενώ ο μέσος όρος στην E.E. ήταν σχεδόν 14%. Το χαμηλότερο ποσοστό (7,5%) καταγράφεται στην Ιρλανδία (από 4,5% το 2000), χώρα με καθολικό συνταξιοδοτικό σύστημα, στο οποίο ένα υψηλό ποσοστό των συντάξεων παρέχεται από τα συνταξιοδοτικά κεφάλαια προσδιορισμένης εισφοράς. Δεδομένων των δεσμεύσεων για μεταρρυθμίσεις, η Eurostat υπολογίζει ότι σε 15 κράτη-μέλη, συμπεριλαμβανομένης της Ελλάδας, οι συνταξιοδοτικές δαπάνες ως ποσοστό του ΑΕΠ θα έχουν μειωθεί έως το 2060 έως και 4 ποσοστιαίες μονάδες. Σε περίπτωση μη εφαρμογής μεταρρυθμίσεων, θα είχαμε αυξήσεις ακόμη και σε διψήφιο ποσοστό.
Είναι οι πρόωρες συντάξεις ελληνικό φαινόμενο;
Σε καμία περίπτωση. Σχήματα πρόωρης συνταξιοδότησης υπάρχουν στο σύνολο των μελών της Ευρωπαϊκής Ενωσης, αν και διαφέρουν σημαντικά από χώρα σε χώρα. Οπως προκύπτει από τα στοιχεία της Eurostat, το 2012 το 43,1% των συντάξεων γήρατος στην Ε.Ε. εδόθη σε άτομα που συμμετείχαν σε προγράμματα πρόωρης συνταξιοδότησης, με τη μέση ηλικία να είναι τα 58 έτη. Τα υψηλότερα ποσοστά κατεγράφησαν σε Ιταλία (73,9%), Ιρλανδία (68,5%) και Ισπανία (59,9%). Τα χαμηλότερα σε Βουλγαρία (5,2%), Τσεχία (5,3%). Το 12,6% των πρόωρα συνταξιοδοτούμενων συνέχισαν κάποια μορφής εργασία. Η διαφορά στην ηλικία πρόωρα και κανονικά συνταξιοδοτούμενων είναι μεγαλύτερη στην Ιταλία (4,7 έτη), την Ιρλανδία (4,6 έτη) και την Ισπανία (4,3).
Τι μεταρρυθμίσεις έχουν γίνει;
Τα περισσότερα κράτη-μέλη έχουν εστιάσει την προσοχή τους στα όρια συνταξιοδότησης και την αύξησή τους ανάλογα με το προσδόκιμο όριο ζωής. Εχει επίσης καταβληθεί προσπάθεια περιορισμού των πρόωρων συντάξεων και εξίσωσης των ορίων ηλικίας ανδρών και γυναικών. Σε αρκετές χώρες αυξήθηκε η ελάχιστη περίοδος εισφορών, ενώ σε ορισμένες δόθηκαν κίνητρα για παράταση της διάρκειας του εργάσιμου βίου. Το πάγωμα ή η κατάργηση της τιμαριθμικής αναπροσαρμογής των συντάξεων, οι συγχωνεύσεις Ταμείων, αλλά και τα κίνητρα για εθελούσια επαγγελματική ή ιδιωτική ασφάλιση είναι επίσης μεταξύ των μέτρων που έχουν ληφθεί για τη βιωσιμότητα των Ταμείων.
Ποιες χώρες δίνουν «γενναιόδωρες» συντάξεις
Η πρωτιά της Ελλάδας στις δαπάνες οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στο εξαιρετικά υψηλό ποσοστό πολιτών άνω των 65 ετών και σε παραμέτρους όπως οι πρόωρες και ευρύτερα προνομιακές συντάξεις ή άλλες στρεβλώσεις του συστήματος. Σε καμία περίπτωση δεν μπορούμε να μιλήσουμε για «γενναιοδωρία» στο ύψος των συντάξεων, τουλάχιστον για το μεγάλο μέρος του πληθυσμού. Το ποσό που δαπανά το Δημόσιο ανά συνταξιούχο άνω των 65 ετών είναι κατά πολύ υψηλότερο σε άλλες χώρες, όπως φαίνεται στο σχετικό γράφημα επάνω.
Σύμφωνα με στοιχεία της Eurostat για το 2013, η μέση σύνταξη στα 28 κράτη-μέλη κυμαίνεται από 250 έως 1.500 ευρώ μηνιαίως, με το 12,6% των συνταξιούχων να ζει κάτω από το όριο της φτώχειας. Η Ελλάδα εκείνη τη χρονιά είχε 2,6 εκατ. συνταξιούχους, που ελάμβαναν κατά μέσο όρο 882 εκατ. ευρώ μηνιαίως (άθροισμα κύριας και επικουρικής σύνταξης). Στην Πορτογαλία 2,5 εκατ. συνταξιούχοι έλαβαν κατά μέσο όρο 833 ευρώ μηνιαίως και στην Ισπανία 5,6 εκατ. συνταξιούχοι 1.021 ευρώ. Για τους Γάλλους η μέση σύνταξη ήταν στα 1.032 ευρώ και για τους Γερμανούς στα 760,43 ευρώ (από το Δημόσιο), με τους εργοδότες, ωστόσο, να προσφέρουν συμπληρωματική σύνταξη. Η μέση συνολική σύνταξη στη Δ. Γερμανία ήταν 1.576 ευρώ για τους άνδρες και 1.302 ευρώ για τις γυναίκες. Στην Ανατολική περίπου 200 ευρώ χαμηλότερη. Για τους Πολωνούς η μέση σύνταξη ήταν στα 504 ευρώ, για τους Σλοβάκους 408 ευρώ και για τους Λιθουανούς μόλις 242 ευρώ.
Αξίζει να σημειωθεί ότι υπάρχουν μεγάλες διαφορές στο ποσοστό αναπλήρωσης του τελευταίου μισθού, που δίνεται ως σύνταξη. Στη Γερμανία η αναπλήρωση είναι μέσο όρο στο 77,2% του μισθού. Στην Ιρλανδία αντιστοιχεί στο 116% του μισθού (με το 73% να προέρχεται από το κράτος), στην Ολλανδία στο 94% (με το 59% να καλύπτεται από το κράτος και 35% από τα επαγγελματικά ταμεία), ενώ στη Σουηδία το ποσοστό αναπλήρωσης είναι μόλις 64%, με το 49% αυτού να καλύπτεται από το κράτος. Στην Ελλάδα το ποσοστό αναπλήρωσης είναι στο 75% και καλύπτεται από το κράτος.
Ποια είναι τα όρια συνταξιοδότησης
Τα τελευταία διαθέσιμα στοιχεία του ΟΟΣΑ (2012) αποκαλύπτουν ότι η μέση πραγματική ηλικία συνταξιοδότησης στην Ελλάδα ήταν 61,9 έτη, όσο δηλαδή περίπου και στη Γερμανία (62 έτη). Κάτω από τα 60 έτη ήταν σε χώρες όπως η Γαλλία, η Ιταλία και το Βέλγιο. Εκτοτε επίσημα και πραγματικά όρια (αυτά συνυπολογίζουν τις πρόωρες συντάξεις) συνταξιοδότησης έχουν αυξηθεί. Στον πίνακα επάνω αναφέρονται τα επίσημα όρια στα κράτη-μέλη της Ε.Ε.
Το σουηδικό μοντέλο
Πολύς λόγος γίνεται στη χώρα μας για το σουηδικό μοντέλο ασφάλισης, το οποίο έχουν σε μεγάλο βαθμό ακολουθήσει και άλλες χώρες, όπως η Νορβηγία και με διαφοροποιήσεις η Ιταλία. Το σύστημα αυτό προβλέπει μία εγγυημένη σύνταξη, για άτομα άνω των 65, με προϋπόθεση την τουλάχιστον 40ετή διαμονή στη χώρα. Η εγγυημένη σύνταξη χρηματοδοτείται εξολοκλήρου από τον κρατικό προϋπολογισμό. Προβλέπει επίσης σύνταξη συνδεδεμένη με το εισόδημα και τις εισφορές, καθώς και ανταποδοτική σύνταξη. Οι ασφαλιστικές εισφορές υπολογίζονται επί του φορολογητέου εισοδήματος, ενώ για όσο καιρό κάποιος είναι άνεργος, στρατευμένος ή έχει άδεια μητρότητας τις εργοδοτικές εισφορές καλύπτει το κράτος. Οι κρατήσεις για την εγγυημένη εθνική σύνταξη είναι 18% και συνολικά φτάνουν το 25%.
Τι ισχύει για τις εισφορές – Η περίπτωση των αυτοαπασχολούμενων
Στην Ελλάδα μία μέση οικογένεια σηκώνει το βαρύτερο φορολογικό και ασφαλιστικό φορτίο.
Σύμφωνα με τον ΟΟΣΑ, ο Ελληνας εργαζόμενος με δύο παιδιά χάνει το 43,4% του μισθού σε φόρους και ασφαλιστικές εισφορές, όταν ο μέσος όρος στα κράτη μέλη του Οργανισμού είναι 26,9%. Βέλγιο (40,6%) και Γαλλία (40,5%) παρουσιάζουν επίσης υψηλά ποσοστά. Στο σύνολο σχεδόν των αυτοαπασχολούμενων οι εισφορές εξαρτώνται από το ετήσιο εισόδημα του εργαζόμενου και όχι κάποιον γενικό εισοδηματικό μέσο όρο. Στις περισσότερες περιπτώσεις προβλέπεται ένα ελάχιστο επίπεδο εισφορών, ενώ σε ορισμένες χώρες οι αυτοαπασχολούμενοι μικρών εισοδημάτων απαλλάσσονται τελείως από τις εισφορές.
Ενδεικτικά αναφέρουμε τα ετήσια όρια απαλλαγής εισφορών σε τέσσερις χώρες της Ευρωζώνης: Γαλλία: 6.965 ευρώ, Ιρλανδία: 5.000 ευρώ, Λουξεμβούργο: 7.500 ευρώ και Πορτογαλία: 3.390 ευρώ.
Στη Γερμανία από το 2009 η ασφάλεια υγείας έχει καταστεί υποχρεωτική για όλους τους αυτοαπασχολούμενος, που καλύπτονται είτε από θεσμοθετημένη δημόσια ασφάλεια υγείας είτε από ιδιωτική. Οσον αφορά τις συντάξεις freelancers με μπλοκάκι, όπως εκπαιδευτικοί, δημοσιογράφοι, καλλιτέχνες, οικιακοί βοηθοί και ορισμένες επαγγελματικές τάξεις ακόμη, είναι υποχρεωμένοι να καταβάλλουν εισφορές στο δημόσιο ταμείο συντάξεων, οι οποίες κατά μέσο όρο ανέρχονται κοντά στο 19% του εισοδήματός τους. Η ελάχιστη εισφορά είναι 79,60 ευρώ μηνιαίως και η μέγιστη 1.094,50 ευρώ μηνιαίως.
Στη Γαλλία οι αυτοαπασχολούμενοι καταβάλλουν περίπου το 40% των καθαρών κερδών τους (εισόδημα πλην τα έξοδα) για συνταξιοδοτικές εισφορές.
