© Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη
Ο Donald J. Robertson είναι συγγραφέας, ψυχοθεραπευτής και ένας από τους πιο γνωστούς σύγχρονους εκλαϊκευτές της Στωικής φιλοσοφίας.
Στο νέο του βιβλίο με τίτλο «Πώς να σκέφτεσαι σαν τον Σωκράτη» -που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Key Books, αντλεί έμπνευση από τον αρχαίο Αθηναίο φιλόσοφο και εξερευνά πώς η σωκρατική σκέψη μπορεί να προσφέρει πρακτικά εργαλεία για τη διαχείριση του άγχους, τη λήψη αποφάσεων και την ψυχική ανθεκτικότητα.
Με αφορμή την έκδοση του βιβλίου, μιλήσαμε μαζί του για τη διαχρονική σημασία του Σωκράτη, τις σύγχρονες εφαρμογές της φιλοσοφίας και τη σημασία του να μαθαίνουμε να κάνουμε… καλύτερες ερωτήσεις.
Για όσους δεν είναι εξοικειωμένοι με τη φιλοσοφία, ποιος ήταν ο Σωκράτης; Τι συναντούμε στον τρόπο σκέψης του;
«Μου αρέσει να λέω ότι ο Σωκράτης ήταν ο κατεξοχήν Αθηναίος φιλόσοφος. Δεν ήταν ο πρώτος φιλόσοφος, ούτε ο πρώτος που έζησε και εργάστηκε στην Αθήνα, αλλά ήταν ο πρώτος γηγενής Αθηναίος φιλόσοφος. Ενώ οι σοφιστές – οι οποίοι αυτοαποκαλούνταν σοφοί – έδιναν λόγους για την αρετή, ο Σωκράτης έγινε γνωστός για την εφαρμογή της φιλοσοφικής μεθόδου της λογικής ανάλυσης σε ηθικά ζητήματα. Η χαρακτηριστική του προσέγγιση με ερωτήσεις και απαντήσεις, γνωστή ως “Σωκρατική μέθοδος”, διασώθηκε σε πάνω από εκατό αρχαίους διαλόγους που έγραψαν οι φίλοι του μετά τον θάνατό του. Πολλοί από αυτούς έχουν χαθεί, αλλά περίπου ογδόντα – κυρίως του Πλάτωνα και του Ξενοφώντα – έχουν σωθεί.
Ο Σωκράτης δεν ήταν απλώς σπουδαίος στοχαστής, αλλά και αυτό που οι αρχαίοι Έλληνες αποκαλούσαν “μεγαλοψύχος” – ένα μοναδικό και αξιοθαύμαστο άτομο που ξεχώριζε από τους συγχρόνους του. Πολέμησε σε τουλάχιστον τρεις μεγάλες μάχες του Πελοποννησιακού Πολέμου και συναναστράφηκε με μερικά από τα λαμπρότερα μυαλά και ηγετικές μορφές της εποχής του. Κάποιοι εκπλήσσονται που οι Αθηναίοι τον καταδίκασαν σε θάνατο, αλλά εγώ θεωρώ πιο εντυπωσιακό ότι δεν τον “ξεφορτώθηκαν” νωρίτερα. Παρότι έθετε ριζοσπαστικά ερωτήματα που ενοχλούσαν ισχυρούς ανθρώπους, έζησε μέχρι τα εβδομήντα του. Πιστεύω πως αυτό συνέβη επειδή, σε αντίθεση με πολλούς ξένους διανοούμενους, ήταν Αθηναίος εκ γενετής, της τάξης των οπλιτών και γνωστός πολεμικός ήρωας. Είχε κερδίσει αρκετό σεβασμό ώστε να του επιτραπεί να παίξει τον ρόλο της “αλογόμυγας” για πολλά χρόνια».
Τι σας ώθησε να γράψετε ένα βιβλίο γι’ αυτόν;
«Έχω γράψει εννέα βιβλία, από τα οποία τα πιο πρόσφατα συνδυάζουν τη Στωική φιλοσοφία με τη σύγχρονη γνωσιακή-συμπεριφορική θεραπεία (CBT), καθώς το πρώτο μου πτυχίο ήταν στη φιλοσοφία, αλλά η επαγγελματική μου πορεία ακολούθησε την ψυχοθεραπεία. Η Στωική φιλοσοφία έχει γίνει εξαιρετικά δημοφιλής τα τελευταία χρόνια, ιδιαίτερα στις ΗΠΑ. Οι Στωικοί θεωρούσαν τον Σωκράτη “πνευματικό τους πατέρα” – επηρέασε βαθιά τη σκέψη τους. Ο Επίκτητος, ο πιο γνωστός δάσκαλος της Στοάς, πρόβαλλε συνεχώς τον Σωκράτη ως πρότυπο. Έλεγε: “Αν και δεν είσαι ακόμα Σωκράτης, οφείλεις να ζήσεις σαν να θέλεις να γίνεις Σωκράτη”».
Τι μπορούμε να μάθουμε από τον Σωκράτη για τη διαχείριση του άγχους, της αβεβαιότητας ή των συγκρούσεων;
«Οι σωκρατικοί διάλογοι είναι πραγματικός θησαυρός όσον αφορά την αντιμετώπιση του άγχους και των δυσκολιών. Οι περισσότεροι αγνοούν ή παραβλέπουν τη ψυχολογική τους σημασία – ακόμη και οι ακαδημαϊκοί. Για παράδειγμα, στην “Πολιτεία” του Πλάτωνα, ο Σωκράτης λέει πως οι ήρωες των τραγωδιών είναι κακά πρότυπα και παραθέτει τέσσερις γνωστικές στρατηγικές που χρησιμοποιούν οι σοφοί για να διαχειριστούν τις δυσκολίες:
α. Αναστέλλουν την κρίση για τα γεγονότα, γνωρίζοντας πως η τύχη είναι απρόβλεπτη – αυτό που φαίνεται καλό στην αρχή μπορεί να αποβεί αρνητικό και το αντίστροφο.
β. Δεν προσθέτουν περιττό πόνο μέσω άγχους για κάτι που ήδη συνέβη.
γ. Βλέπουν κάθε γεγονός στο πλαίσιο ολόκληρης της ζωής, μειώνοντας έτσι τη σημασία του.
δ. Τελευταίο και σημαντικότερο: Καταλαβαίνουν ότι η υπερβολική ανησυχία εμποδίζει την καθαρή σκέψη και την επίλυση προβλημάτων – ακριβώς ό,τι χρειάζεται σε μια κρίση.
Όλες αυτές οι συμβουλές έχουν επιστημονική βάση στη σύγχρονη ψυχολογία».
Πιστεύετε ότι σήμερα έχουμε χάσει την ικανότητα να κάνουμε καλές ερωτήσεις;
«Ναι, φυσικά. Όπως λέει ένας αρχαίος συγγραφέας, “σκεφτόμαστε με τα αυτιά μας”. Ζούμε στην Εποχή της Πληροφορίας, όπου καταναλώνουμε τεράστιες ποσότητες απόψεων μέσω Ίντερνετ, podcasts και social media, αλλά σπάνια σκεφτόμαστε οι ίδιοι. Είναι σαν να ακούμε μουσική αλλά να μην μπορούμε να παίξουμε όργανο. Έχουμε ξεχάσει πώς να σκεφτόμαστε. Το να θέτεις τις σωστές ερωτήσεις απαιτεί δημιουργική σκέψη. Συμβουλεύω τους θεραπευόμενους να καταγράφουν τα υπέρ και τα κατά κάθε επιλογής και να εξετάζουν διαφορετικές οπτικές, αντί να θεωρούν κάποια στρατηγική αυτόματα σωστή».
Μπορεί η σωκρατική σκέψη να μας βοηθήσει να παίρνουμε καλύτερες αποφάσεις – στη δουλειά, στις σχέσεις ή σε δύσκολες καταστάσεις;
«Ο Σωκράτης εξετάζει τη λήψη αποφάσεων στον “Πρωταγόρα” του Πλάτωνα. Εκεί, ουσιαστικά εφευρίσκει μια πρώιμη μορφή γνωσιακής θεραπείας, συζητώντας τη φύση της ανδρείας. Λέει πως οι άνθρωποι συχνά σταθμίζουν τις συνέπειες των επιλογών τους, συγκρίνοντας πόνο και ευχαρίστηση – κάτι που θυμίζει σύγχρονες μεθόδους λήψης αποφάσεων.
Ο Σωκράτης προσθέτει ότι έχουμε την τάση να υποτιμούμε τις μελλοντικές συνέπειες – φαινόμενο που σήμερα ονομάζεται “χρονική υποτίμηση” (temporal discounting). Η κατανόηση αυτού του σφάλματος είναι βασικό βήμα για λογική σκέψη.
Ωστόσο, ο Σωκράτης αναγνωρίζει ότι δεν αρκεί πάντα η “λογιστική του μανάβη”, όπως λέει και ο Ζορμπάς. Πιστεύει ότι οι αποφάσεις πρέπει να βασίζονται και σε αξίες – στις αρετές. Μερικές φορές, αντί να συγκρίνουμε ωφέλειες, πρέπει να ρωτάμε: “Ποια επιλογή αντανακλά καλύτερα τον άνθρωπο που θέλω να είμαι;” Αυτή η προσέγγιση, γνωστή ως “ηθική της αρετής”, έχει αποδειχθεί αποτελεσματική ακόμα και στην αντιμετώπιση της κατάθλιψης».
Υπάρχει κάποια πρακτική ή νοοτροπία από το βιβλίο που εφαρμόζετε προσωπικά στην καθημερινή σας ζωή;
«Ναι – πολλές, αλλά θα αναφέρω τον “ειλεϊσμό” (illeism), δηλαδή τη συνήθεια να μιλάς για τον εαυτό σου στο τρίτο πρόσωπο. Αντί να σκέφτομαι “Ξέχασα να πάρω δώρο στη γυναίκα μου και τώρα είναι θυμωμένη”, λέω “Ο Ντόναλντ ξέχασε να πάρει δώρο στη γυναίκα του και τώρα εκείνη είναι θυμωμένη”. Έρευνες έχουν δείξει ότι αυτό βοηθά στη νηφαλιότερη λήψη αποφάσεων και στη μείωση του άγχους.
Ο Σωκράτης έκανε κάτι παρόμοιο: μιλούσε συχνά με έναν δεύτερο “Σωκράτη” όταν ήταν μόνος του, οπότε αναγκαζόταν να αναφέρεται στον εαυτό του σε δεύτερο ή τρίτο πρόσωπο».
Ποιο ήταν το πιο δύσκολο και ποιο το πιο ευχάριστο μέρος της συγγραφής του βιβλίου;
«Το πιο δύσκολο ήταν να συνδυάσω φιλοσοφία, ψυχολογία και ιστορία με λογική σειρά και φυσική ροή για τον αναγνώστη. Κάποιοι αναγνώστες νόμιζαν στην αρχή ότι διαβάζουν ιστορικό μυθιστόρημα, αλλά συνειδητοποίησαν στη συνέχεια πως πρόκειται, κυρίως, για φιλοσοφικό και ψυχολογικό έργο.
Κανένα από τα επιχειρήματα δεν είναι δικό μου – όλα προέρχονται από τον Σωκράτη, μέσω του Πλάτωνα και του Ξενοφώντα. Η πρόκληση ήταν να τα αποδώσω με σαφήνεια και ενδιαφέρον για το σημερινό κοινό – και αυτό ήταν και το πιο απολαυστικό μέρος».
Πώς μπορούμε να ενθαρρύνουμε περισσότερους – ιδίως νέους – να σκέφτονται πιο βαθιά και να κάνουν καλύτερες ερωτήσεις;
«Τα παιδιά είναι από τη φύση τους φιλόσοφοι· ρωτούν “Γιατί;” και θέλουν να μάθουν πώς λειτουργεί ο κόσμος. Ο Σωκράτης έκανε το ίδιο – και γι’ αυτό κάποιοι τον κατηγορούσαν πως φερόταν σαν παιδί.
Η ερώτηση δεν είναι πώς να τα ενθαρρύνουμε – αλλά πώς τα αποθαρρύναμε. Τους λέμε να σωπάσουν. Τους αγνοούμε. Όταν ρωτούν “Γιατί;”, τους λέμε “Γιατί έτσι λέω εγώ”. Και σιγά σιγά, σταματούν να ρωτούν. Και μετά κατηγορούμε τη νεολαία ότι δεν σκέφτεται.
Αν κάνουμε το αντίθετο – αν ακούμε και λέμε “Πες μου περισσότερα!” – τότε αρχίζει ο διάλογος. Οι περισσότεροι “μορφωμένοι” άνθρωποι δεν αντέχουν να ακούν απόψεις με τις οποίες διαφωνούν. Η ανεκτικότητα στη διαφωνία είναι η αρχή της σοφίας. Ο Σωκράτης άκουγε τους πάντες, με ευγένεια – ακόμη και όταν έλεγαν ανοησίες. Και πολλοί, μέσω αυτού του διαλόγου, άρχιζαν να σκέφτονται καλύτερα και να κάνουν πιο ουσιαστικές ερωτήσεις».
Άλλαξε αυτό το βιβλίο τον τρόπο που σκέφτεστε ή ζείτε;
«Σε πολλά επίπεδα, ναι. Εμβάθυνε την αγάπη μου για την Ελλάδα και την ιστορία της. Πιστεύω, πλέον ότι ο Αλκιβιάδης αξίζει περισσότερη αναγνώριση. Μελετώντας τους σωκρατικούς διαλόγους από ψυχολογική σκοπιά, εκτίμησα πόσο βαθιά μπορούν να επηρεάσουν τη σκέψη μας.
Σήμερα, γνωρίζουμε από την ψυχολογία ότι η “γνωστική ευελιξία” – η ικανότητα να βλέπεις ένα πρόβλημα από πολλές οπτικές – είναι κλειδί για την ψυχική ανθεκτικότητα. Και ο Σωκράτης το κατείχε απόλυτα, χάρη στη μέθοδο του διαλόγου. Αυτό έχει κάνει τη ζωή μου καλύτερη και με έχει βοηθήσει να διαχειρίζομαι το άγχος πολύ πιο αποτελεσματικά».
