Των Ανδρέα Ανδρικόπουλου, καθηγητή του Τμήματος Ναυτιλιακών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πειραιώς και Βασίλειου – Χρήστου Ναούμ, αν. καθηγητή του Τμήματος Ναυτιλιακών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πειραιώς και επιστημονικού υπεύθυνου του εκπαιδευτικού προγράμματος «Ναυτιλιακή Λογιστική, Χρηματοδότηση & Έλεγχος Ναυτιλιακών Εταιρειών»
Η ΝΑΥΤΙΛΙΑ είναι ένας κλάδος έντασης κεφαλαίου. Το πλοίο, ως το κύριο περιουσιακό στοιχείο της ναυτιλίας, αποτελεί μια εμφανή απόδειξη.
Είναι όμως αυτό το μόνο κεφάλαιο που διαθέτουν οι ναυτιλιακές επιχειρήσεις; Είναι το μόνο κεφάλαιο που γεννά αξία στη ναυτιλία και επωάζει ανταγωνιστικά πλεονεκτήματα;
ΜΙΑ ΑΠΑΝΤΗΣΗ στα ερωτήματα αυτά μπορεί να δοθεί από το διανοητικό κεφάλαιο (intellectual capital).
Το διανοητικό κεφάλαιο είναι η γνώση, η καινοτομία, οι δεξιότητες που διαθέτει μία επιχείρηση και μπορούν να μετατραπούν σε αξία.
Περιλαμβάνει, επίσης, την τεχνογνωσία της ναυτιλιακής επιχείρησης, την εμπειρία, την ικανότητα προσαρμογής και τις σχέσεις της με όλα τα ενδιαφερόμενα μέρη (πελάτες, προμηθευτές, λιμάνια, κράτος κ.λπ.). [1,2]
ΤΟ ΔΙΑΝΟΗΤΙΚΟ κεφάλαιο έχει ιδιαίτερη σημασία και θεωρείται κρίσιμος παράγοντας επιτυχίας σε έναν σύγχρονο οργανισμό, καθώς η επιστημονική έρευνα έχει δείξει πως συνδέεται αιτιωδώς, μεταξύ άλλων, και με το κόστος χρηματοδότησης των επιχειρήσεων και, επομένως, με την αξία τους.
Επιπλέον, έχει διαπιστωθεί πως το διανοητικό κεφάλαιο αποτελεί καταλύτη ανάδυσης και διαμόρφωσης ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος.
ΤΟ ΔΙΑΝΟΗΤΙΚΟ κεφάλαιο διακρίνεται στο ανθρώπινο (human capital) και το δομικό κεφάλαιο (structural capital).
Το δομικό κεφάλαιο διακρίνεται στο σχεσιακό (relational capital) και το οργανωσιακό κεφάλαιο (organization capital).
Το ανθρώπινο κεφάλαιο μιας ναυτιλιακής επιχείρησης αφορά τις ικανότητες των εργαζομένων, οι οποίες συνδέονται με τη μόρφωση, την επαγγελματική τους κατάρτιση, τις αξίες τους, τη νοοτροπία και το επαγγελματικό τους δίκτυο.
Στον ναυτιλιακό κλάδο, η διάκριση μεταξύ του εργαζομένων που εργάζονται στη στεριά και στη θάλασσα θεμελιώνει δύο ουσιωδώς διαφορετικές κατηγορίες ανθρώπινου κεφαλαίου, με διαφορετικές δυνατότητες και ρόλο στη δημιουργία αξίας στον χώρο της ναυτιλίας.
Το ανθρώπινο κεφάλαιο περιλαμβάνει ακόμη και τη δυνατότητα των εργαζομένων στη στεριά και στη θάλασσα να καινοτομούν, επαναπροσδιορίζοντας το περιεχόμενο και τα όρια του ρόλου τους στη ναυτιλιακή επιχείρηση.
ΤΟ ΣΧΕΣΙΑΚΟ κεφάλαιο είναι το δίκτυο των σχέσεων της ναυτιλιακής επιχείρησης με όλα τα ενδιαφερόμενα μέρη και κατ’ επέκταση η φήμη της, η εμπιστοσύνη που εμπνέει και το δίκτυο συνεργασιών της.
Επομένως, το σχεσιακό κεφάλαιο αφορά τη σχέση της ναυτιλιακής επιχείρησης με τους πελάτες της, τους προμηθευτές, τα ναυπηγεία, κοινωνικούς φορείς στους τόπους όπου το πλοίο πιάνει λιμάνι καθώς και στην έδρα της ναυτιλιακής επιχείρησης, τους εργαζόμενους και τα σωματεία τους, τις λιμενικές αρχές, τους οργανισμούς της κοινωνίας των πολιτών, το κράτος και, τελικά, κάθε πολίτη.
Η ποιότητα του δικτύου προσδιορίζεται από τον αριθμό των κόμβων, τον ρόλο του κάθε κόμβου και τον τρόπο της σύνδεσης μεταξύ αυτών των κόμβων (διάρθρωση του δικτύου).
Όλοι αυτοί οι κόμβοι βρίσκονται σε μια αμφίδρομη σχέση με τη ναυτιλιακή επιχείρηση, στο πλαίσιο της οποίας η ναυτιλία κινεί το εμπόριο και παίρνει πόρους, αξιοποιεί υποδομές, και αντλεί εμπιστοσύνη και νομιμοποίηση, που είναι απαραίτητες για τη βιωσιμότητά της.
ΤΟ ΟΡΓΑΝΩΣΙΑΚΟ κεφάλαιο (το δεύτερο συστατικό του δομικού κεφαλαίου) είναι «αυτό που μένει στην επιχείρηση όταν φεύγουν οι εργαζόμενοι στο τέλος της μέρας». [3]
Μιλώντας για τον άυλο πλούτο της επιχείρησης, το οργανωσιακό κεφάλαιο περιλαμβάνει τον τρόπο λειτουργίας της ναυτιλιακής επιχείρησης, την οργανωσιακή της φυσιογνωμία, τη στρατηγική της, τις τυπικές και άτυπες διαδικασίες, τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας, τις πιστοποιήσεις, τα κείμενα, τα δεδομένα κ.ά.
Όλα τα στοιχεία που αποτελούν το οργανωσιακό κεφάλαιο είναι καθοριστικά για τη βιωσιμότητα των ναυτιλιακών επιχειρήσεων. [4]
ΠΛΟΙΑ ΜΠΟΡΟΥΝ να αποκτήσουν πολλές επιχειρήσεις. Ωστόσο, τα πλοία δημιουργούν αξία μέσα από τον τρόπο αξιοποίησής τους και αυτό, σε μεγάλο βαθμό, είναι ζήτημα διανοητικού κεφαλαίου.
Στο σημείο αυτό, πρέπει να συζητήσουμε την εμφανή διαφορά ανάμεσα στο διανοητικό κεφάλαιο και σε άλλες μορφές κεφαλαίου που απασχολεί η ναυτιλία.
Μια ναυτιλιακή επιχείρηση έχει δικαιώματα ιδιοκτησίας στο πλοίο και γενικότερα στα περιουσιακά της στοιχεία, αλλά δεν ισχύει το ίδιο και για το διανοητικό κεφάλαιο.
Η ναυτιλιακή επιχείρηση μπορεί να έχει στην ιδιοκτησία της δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας και πληροφοριακά συστήματα (οργανωσιακό κεφάλαιο), αλλά δεν της ανήκουν οι δεξιότητες και η νοοτροπία των εργαζομένων.
Όταν φύγουν οι εργαζόμενοι, φεύγουν και αυτά τα στοιχεία του ανθρώπινου κεφαλαίου.
Αντίστοιχα, στοιχεία οργανωσιακής ταυτότητας, όπως, ενδεικτικά, ο οικογενειακός χαρακτήρας μιας ναυτιλιακής επιχείρησης ή η συστηματική κοινωνική της δράση, είναι στοιχεία ως προς τα οποία δεν ορίζεται ιδιοκτησιακό δικαίωμα, δεν μπορεί μια επιχείρηση να τα αγοράσει ή να τα πουλήσει.
Και, καθώς δεν ορίζονται δικαιώματα ιδιοκτησίας, δεν ορίζονται και δικαιώματα σε ταμειακές ροές που προκύπτουν από το διανοητικό κεφάλαιο, με αποτέλεσμα η αποτίμησή του να αντιμετωπίζεται με σκεπτικισμό, λόγω των εύλογων δυσκολιών της.
Η ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ, όμως, αν και είναι απαραίτητη στη χρηματοοικονομική λογιστική και στις επενδύσεις, δεν είναι η μόνη οδός συστηματικής αποτύπωσης του διανοητικού κεφαλαίου.
Μια επιχείρηση μπορεί να καταγράψει τον αριθμό των επαφών με τα ενδιαφερόμενα μέρη, τα χρήματα που επενδύονται στην έρευνα και ανάπτυξη, τα χρήματα που αναλώνονται στην εκπαίδευση των εργαζόμενων, τον αριθμό των γονικών αδειών, το ποσοστό των νέων εργαζομένων στο σύνολο του ανθρώπινου δυναμικού, το ποσοστό των εργαζομένων που εντάσσονται σε συλλογικές συμβάσεις εργασίας, τον αριθμό των κατοχυρωμένων δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας, τις κλαδικές πρωτοβουλίες στις οποίες συμμετέχει και πολλά άλλα στοιχεία που, ενώ συχνά δεν αποτελούν στοιχεία του ισολογισμού και των αποτελεσμάτων χρήσης, είναι προσδιοριστικά της φυσιογνωμίας μιας ναυτιλιακής επιχείρησης και της δυνατότητάς της να επιβιώνει στο ανταγωνιστικό περιβάλλον του κλάδου.
ΑΠΑΝΤΩΝΤΑΣ αποτελεσματικά σε αρκετούς από αυτούς τους προβληματισμούς, η Ευρωπαϊκή Οδηγία για τις εταιρικές εκθέσεις βιωσιμότητας (Corporate Sustainability Directive 2022/2064) αποτελεί φορέα θεμελιωδών αλλαγών στον τρόπο με τον οποίο οι μεγάλες επιχειρήσεις της ναυτιλίας αποτυπώνουν τη λειτουργία τους και επικοινωνούν με το σύνολο των ενδιαφερόμενων μερών τους (N. 5164/2024).
Μια τόσο σημαντική μετάβαση είναι σίγουρα χρονοβόρα και κοστοβόρα, αλλά διευρύνει τη λογοδοσία της ναυτιλιακής επιχείρησης πέρα από τον πιστωτή και τον πλοιοκτήτη, στο περιβάλλον και στην κοινωνία.
Εκεί, μεταξύ άλλων, αναπτύσσεται και αξιοποιείται ο άυλος πλούτος της ναυτιλιακής επιχείρησης, το διανοητικό της κεφάλαιο, δηλαδή ο τρόπος με τον οποίο τα πλοία και οι χρηματοδοτήσεις καταλήγουν να δημιουργούν αξία.
Πηγές:
1. Edvinsson, L. (1997). Developing intellectual capital at Skandia. Long Range Planning, 30(3), 366-373.
2. Edvinsson, L. & Sullivan, P. (1996). Developing a model for managing intellectual capital. European Management Journal, 14(4), 356-364. 3. Skandia (1994). Visualizing intellectual capital in Skandia. Supplement to Skandia’s 1994 annual report.
4. Θεοτοκάς, Γ. (2014). Οργάνωση και διοίκηση ναυτιλιακών επιχειρήσεων. Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα.
