Η ορολογία «φυσικά menhir – μενίρ» εισάγεται ως αναγκαιότητα τόσο επιστημονική όσο και εννοιολογική, προκειμένου να διακριθούν οι ανθρωπογενείς μονολιθικές κατασκευές από παρόμοιους εντυπωσιακούς σχηματισμούς που η φύση διαμόρφωσε με μακρόχρονες διεργασίες.
Ενώ ο παραδοσιακός ορισμός menhir – μενίρ παραπέμπει αποκλειστικά σε ανθρώπινη δημιουργία/κατασκευή μονολίθων με συγκεκριμένο σκοπό και σημασία και συνδέεται με προϊστορικά μνημεία που αποτυπώνουν την πρόθεση του ανθρώπου να αφήσει τα σημάδια του στον χρόνο, να σημαδέψει το άπειρο με το πεπερασμένο, τα φυσικά μενίρ φέρουν την υπογραφή των αέναων στοιχείων της ίδιας της Φύσης πάνω στα δομικά στοιχεία της Γης, τα πετρώματα, δημιουργώντας μνημεία που προέκυψαν ή αναδύθηκαν με γεωλογικές διεργασίες, χωρίς σμίλη και χωρίς πρόθεση. Αυτή η διάκριση μεταξύ φυσικού και ανθρωπογενούς δεν περιορίζεται στην ταξινόμηση: αναδεικνύει τη Φύση ως τον πρωταρχικό καλλιτέχνη και αρχιτέκτονα, αποκαλύπτοντας ότι η φαινομενική τυχαιότητα κρύβει μια βαθύτερη τελεολογία – έναν εγγενή σκοπό που κατευθύνει τη μορφοποίηση της ύλης. Τα φυσικά μενίρ που δεν τα άγγιξε ανθρώπινο χέρι ενσαρκώνουν την αριστοτελική εντελέχεια: την πλήρη πραγμάτωση των δυνατοτήτων τους μέσα από φυσικές διεργασίες που, παρότι φαίνονται τυχαίες, ακολουθούν μια εσωτερική λογική ολοκλήρωσης. Έτσι αποκτούν αξία όχι μόνο γεωλογική αλλά και υπαρξιακή, καθώς ενσαρκώνουν την αιωνιότητα μέσα από την απουσία συνειδητής πρόθεσης, αφού γίνονται διαχρονικά αντικείμενα μίμησης και αντιγραφής, που μαρτυρούν τη σύγκλιση τυχαιότητας και αναγκαιότητας στη φυσική δημιουργία.
Σε έναν κόσμο όπου ο μύθος μιμείται συχνά τη φύση, τα μενίρ – αυτές οι τεράστιες πέτρινες στήλες που μας θυμίζουν τον Οβελίξ και τις συναρπαστικές ιστορίες του Αστερίξ – αποκτούν μια ξεχωριστή διάσταση στη χώρα μας. Ενώ τα «κλασσικά» μενίρ («μακριές πέτρες» στη βρετονική γλώσσα) είναι αποκλειστικά ανθρωπογενή μνημεία της προϊστορίας που έχουν χρησιμοποιηθεί για θρησκευτικούς, αστρονομικούς ή τελετουργικούς σκοπούς [1], στη χώρα μας η φύση έχει σμιλέψει σε διάφορες θέσεις τα δικά της αριστουργήματα. Στο άρθρο αυτό θα ασχοληθούμε με δύο μόλις από αυτά, με την προοπτική να αποτελέσουν την απαρχή του εμπλουτισμού. Πέρα από τα γλυπτά της φύσης που έχουν διάφορες μορφές και σχήματα (μανιταριού, σφαίρας, κτλ), υπάρχουν φυσικές δομές που προσομοιάζουν σε σχήμα και θέση στους ανθρωπογενείς μονόλιθους. Αυτά τα φυσικά μενίρ, διαμορφωμένα από την επίδραση πολύπλοκων και μακροχρόνιων γεωλογικών διεργασιών – από αποσάθρωση, διάβρωση έως μεταμορφικές και τεκτονικές διεργασίες – στέκονται σαν αιώνιοι φρουροί, προκαλώντας τον θαυμασμό και θέτοντας τα δικά τους ερωτήματα. Δεν χρειάστηκαν γιγάντια χέρια για να τα στήσουν, η ίδια η Φύση, η μητέρα Γη μας τα ανόρθωσε, για να ψιθυρίζουν ιστορίες δημιουργίας και αντοχής μέσα στο άπειρο του χρόνου.
Αν ταξιδέψουμε στην Ιθάκη, η Ανωγή – το πιο ορεινό χωριό του νησιού, σε υψόμετρο 550 μέτρων – κρύβει έναν θρύλο: τον Αράκλη, (παρήχηση του «Ηρακλής») λόγω της μεγάλης φήμης του αρχαίου ήρωα. Αυτός ο 9 μέτρων μονόλιθος, με ατρακτοειδές σχήμα και αιχμηρή κορυφή, επικάθεται σε έναν πλατύτερο βράχο-βάθρο, σαν να τοποθετήθηκε εκεί από μυθικό γιγαντιαίο χέρι. Διαβρωσιγενείς αύλακες χαράζουν την επιφάνειά του, δίνοντάς του μια σχεδόν ανθρωπόμορφη εικόνα, ενώ γύρω του βρίσκονται σκόρπιοι δώδεκα μικρότεροι μονόλιθοι με διάφορες μορφές και μεγέθη, που οι ντόπιοι τους έχουν ονοματίσει με βάση τη μορφή τους (κόμπρα, τα δελφίνια, η τουλίπα, η χούφτα του Οδυσσέα, ο σεΐχης, ο ιππόκαμπος, τα χελωνάκια, η σβούρα, τα μανιτάρια, ο καβελάρης (παρήχηση του «καβαλάρης»). Όλοι φυσικά γεννημένοι από την καρστική διάβρωση βράχων ασβεστολιθικής προέλευσης, ηλικίας Ανώτερου Κρητιδικού (100,5-66,0 εκατ. έτη) της Ιονίου ζώνης. Στα μενίρ της Ανωγής και σε ολόκληρη την ευρύτερη περιοχή, εντοπίζονται χαρακτηριστικές καρστικές γεωμορφές, όπως οι διαβρωσιγενείς αύλακες και οι «γλυφές». Αυτές οι δομές προέκυψαν από τη συνεχή διαλυτική δράση του νερού επί του ασβεστόλιθου. Εμφανίζονται ως λεπτά κανάλια που θυμίζουν αποτυπώματα δακτύλων, σαν να έχουν χαραχθεί ή σμιλευτεί στο πέτρωμα όταν αυτό διατηρούσε μια ημιπλαστική κατάσταση.
Τα μενίρ της Ανωγής αποτελούν ένα από τα σημαντικότερα αξιοθέατα του νησιού, τα οποία λανθασμένα είναι γνωστά και ως προϊστορικά μεγαλιθικά μνημεία, αφού η προέλευσή τους είναι καθαρά γεωλογική και όχι ανθρωπογενής (από λάξευση βράχων) και εντάσσονται στο 41ο Γεώτοπο του Γεωπάρκου Κεφαλονιάς – Ιθάκης με τίτλο: Μονόλιθοι (Μενίρ) Ανωγής [2].
Ένα δεύτερο παράδειγμα βρίσκεται στον νομό Χανίων της Κρήτης και αποκαλείται «Μαρμάρινος Φρουρός» [3]. Στη δυτική Κρήτη, μετά το φανταστικό σε ομορφιά φαράγγι στα Τοπόλια, ξεκινώντας από τον οικισμό Στροβλές με κατεύθυνση προς τον οικισμό Φαράγγι και αφού περάσεις το Αρχοντικό και τα Καματερά, μέχρι και τη διασταύρωση Μουστάκο – Βουτάς, στον δρόμο προς την Παλαιόχωρα, βρίσκεται κανείς σε ένα ομοιόμορφο τοπίο: επικρατούν οι γκριζοκοκκινωποί χαλαζίτες και καφετί φυλλίτες και σχιστόλιθοι της μεγαλύτερης σε επιφανειακή εξάπλωση στη δυτική Κρήτη τεκτονοστρωματογραφικής ενότητας: της Φυλλιτικής Χαλαζιτικής Σειράς, οι οποίοι με τις παράλληλες επιφάνειες σχιστότητάς τους και τις επιφάνειες θραυσμών και διακλάσεων, σε πολλαπλές διευθύνσεις, συνθέτουν ένα τοπίο εύθραυστο, ασταθές και κατακερματισμένο. Ακριβώς πάνω στη διασταύρωση, στην καρδιά αυτού του εύθραυστου περιβάλλοντος, αναδύεται ένα διαφορετικό πέτρωμα: ένα γκρίζο μαρμάρινο σύμπλεγμα. Πρόκειται για έντονα τεκτονισμένα και κατακερματισμένα μάρμαρα, αποτέλεσμα μακρόχρονων γεωλογικών διεργασιών, που η ιστορία τους εμπεριέχει πολύπλοκες και αλληλοεπηρεαζόμενες γεωλογικές διεργασίες, όπως την υποβύθιση της Αφρικανικής τεκτονικής Πλάκας κάτω από την Ευρασιατική, τη μεταμόρφωση, την πτύχωση, την ανάδυση και τη θραύση των πετρωμάτων αυτών, που μετά την ανάδυση και την χέρσευσή τους δέχονται τη συνεχή αποσάθρωση και διάβρωση. Ενώ το μεγαλύτερο μέρος αυτού του συμπλέγματος εμφανίζεται ως ένα μωσαϊκό από σπασμένα τμήματα, υπάρχει ένας όγκος του που ξεχωρίζει. Με λεία, καμπυλωτή επιφάνεια, θυμίζει σμιλευμένη πέτρα από υπερφυσικό χέρι, ανθεκτικός στις δυνάμεις που θρυμμάτισαν τα γύρω βράχια. Έχει περιγραφεί ως η «ενιαία καρδιά» του μαρμάρινου συμπλέγματος, ένα φυσικό μενίρ που ενώνει γεωλογία και μύθο, σαν τον Τάλω, τον χάλκινο γίγαντα της κρητικής παράδοσης, τον αεικίνητο φρουρό που κρατά την πέτρινη λόγχη του, ακίνητος μα πάντα σε εγρήγορση.
Έτσι, η Γεωλογία και ο Μύθος συναντιόνται:
– Η γεωλογία µας µιλά για µάρµαρα, τεκτονισµένα και κατακερµατισµένα, που όµως άφησαν ένα τµήµα τους να σταθεί όρθιο, ακέραιο, αδιαίρετο.
– Ο µύθος µας ψιθυρίζει ότι αυτό το τµήµα είναι η λόγχη του ίδιου του βράχου, ο φρουρός που παραµένει όρθιος για να θυµίζει τη δύναµη του χρόνου, της πέτρας και της αντοχής.
Ο Μαρµάρινος Φρουρός δεν είναι ένα ακόµη γεωλογικό θραύσµα. Είναι το ανθεκτικό τμήμα του µαρµάρου µέσα στο τοπίο των κατακερµατισµένων φυλλιτών, χαλαζιτών και σχιστολίθων. Είναι η απόδειξη ότι η φύση, µέσα στο χάος και τον κατακερµατισµό, µπορεί να διατηρήσει µορφές που µοιάζουν µνηµειακές και σχεδόν µυθικές. Και γι’ αυτό, κάθε φορά που το βλέµµα µας τον αντικρίζει, δεν βλέπουµε µόνο έναν βράχο, βλέπουµε τη λόγχη του χρόνου, την πέτρινη φύλαξη µιας Γης, που ξέρει να αντέχει.
Η Ελλάδα διαθέτει, πέρα από τα κλασικά της φυσικά μνημεία και αυτά τα φυσικά μεγαλιθικά μνημεία, ξεχωριστούς Γεώτοπους, στην πλειοψηφία τους άγνωστους και παραμελημένους, οι οποίοι γεφυρώνουν τη Γεωλογία με τον Μύθο και την αντοχή με την αιωνιότητα. Αυτά τα φυσικά μενίρ, δεν είναι απλώς γεωλογικές δομές, είναι οι ψίθυροι της Γης που μάς διδάσκουν μια παράδοξη αλήθεια: ότι η πιο βαθιά τέχνη γεννιέται όχι από πρόθεση, αλλά από την απουσία της. Όπου ο άνθρωπος χρειάστηκε δεκάδες χρόνια για να σμιλέψει τις δικές του στήλες και να τις φορτώσει με νόημα, η φύση δημιούργησε τα δικά της μνημεία σε εκατομμύρια ετών αθόρυβης υπομονής, αφήνοντας το χρόνο και τα στοιχεία της να αποκαλύψουν αυτό που ήδη κρυβόταν μέσα στο βράχο. Μας προσκαλούν να σταθούμε μπροστά τους, να αφουγκραστούμε όσα μας μεταφέρουν αυτοί οι αιώνιοι μάρτυρες των γεωλογικών κύκλων, μιας και κάθε φυσικό μενίρ στέκεται ως μια σιωπηλή υπενθύμιση: ότι η μεγαλύτερη καλλιτεχνική επίτευξη δεν είναι να επιβάλλεις τη θέλησή σου στην Φύση, αλλά να επιτρέπεις στην Φύση να αποκαλύπτει τη δική της θέληση. Και σε αυτή την αποκάλυψη, ο Αράκλης της Ανωγής και ο Μαρμάρινος Φρουρός των Χανίων δεν είναι απλώς βράχοι που προέκυψαν από τέχνη, είναι η ίδια η τέχνη, στην πιο αγνή της μορφή, απαλλαγμένη από κάθε ανθρώπινη πρόθεση δημιουργίας…Μιας πρόθεσης που προέκυψε ως επακόλουθο.
[1] https://en.wikipedia.org/wiki/Menhir
[2] https://kefaloniageopark.gr/node/528
[3] https://www.haniotika-nea.gr/o-marmarinos-froyros-to-fysiko-menhir-ton-chanion/
*Ο Μανόλης Μανούτσογλου είναι Καθηγητής και τέως Κοσμήτορας της Σχολής Μηχανικών Ορυκτών Πόρων του Πολυτεχνείου Κρήτης
