Όλες οι ανθρώπινες κοινωνίες τιμούν το παρελθόν, διαβάζουν τα κείμενα των προγόνων τους. Πολύ λιγότερες, όμως, μπαίνουν στον κόπο να αναλύσουν μεθοδικά αρχαία αντικείμενα και ερείπια για να κατανοήσουν τις κοινωνίες που τα παρήγαγαν.
Όπως σχολιάζει ο Ben Landau-Taylor στο Palladium, η σύγχρονη αρχαιολογία – με την έννοια μιας οργανωμένης επιστήμης που μελετά συστηματικά τον υλικό πολιτισμό του παρελθόντος – δεν είναι καθόλου αυτονόητη. Αντιθέτως, είναι εξαίρεση. Και πιθανότατα εφήμερη.
Όπως επισημαίνεται στο άρθρο, η αρχαιολογία όπως τη γνωρίζουμε – ένα συνεκτικό πεδίο γνώσης με ενιαία μεθοδολογία και επιστημονικό σκοπό – εμφανίζεται στη Δύση μόλις τον 18ο αιώνα.
Προηγουμένως, υπήρξαν ελάχιστες εξαιρέσεις: οι Βαβυλώνιοι του 6ου αιώνα π.Χ., που ανασκάπτουν ναούς χιλιετιών πριν, και οι Κινέζοι λογιοτάτοι της δυναστείας Σονγκ, που μελετούν τελετουργικά αγγεία για να αναβιώσουν τα ιερά έθιμα των προγόνων τους. Και στις δύο περιπτώσεις, η παράδοση αυτή σβήνει μαζί με τον πολιτισμό που τη γέννησε.
Γιατί η επιβίωση της αρχαιολογίας δεν είναι δεδομένη
Για τον Landau-Taylor, η επιβίωση της αρχαιολογίας δεν είναι δεδομένη, ούτε εξασφαλίζεται από την οικονομική μας άνεση ή την τεχνολογική πρόοδο. Όπως γράφει, οι κοινωνίες δεν επενδύουν απαραίτητα τους πόρους τους σε ό,τι είναι τεχνικά εφικτό – αλλά σε ό,τι θεωρούν ιδεολογικά και πολιτισμικά σημαντικό. Η αρχαιολογία, τονίζει, είναι περισσότερο πνευματικό εγχείρημα παρά υλική αναγκαιότητα. Δεν μελετάμε τον μηχανισμό των Αντικυθήρων για να τον αντιγράψουμε – τον μελετάμε για να καταλάβουμε ποιοι είμαστε.
Η ιδεολογική αυτή διάσταση κάνει την αρχαιολογία εξαιρετικά ευάλωτη στις πολιτικές και πολιτισμικές μεταβολές. Όπως παρατηρεί, η αρχαιολογία ακμάζει μόνο όταν το κράτος τη στηρίζει ή την ανέχεται.
Αντίθετα, σε περιβάλλοντα όπου έρχεται σε σύγκρουση με την κυρίαρχη αφήγηση –όπως στο Ισλαμικό Κράτος ή σε περιοχές της Αμερικής όπου η έρευνα αμφισβητεί εθνοτικές ταυτότητες ή ιδιοκτησιακές διεκδικήσεις– η αρχαιολογία καταδιώκεται, υποχρηματοδοτείται ή απλώς παρακμάζει.
Τι περιμένουμε στο μέλλον
Ακόμη και σε φιλελεύθερα καθεστώτα, όμως, το ενδιαφέρον για την αρχαιολογία εξαρτάται συχνά από πολιτικές σκοπιμότητες. Όπως σημειώνει ο Landau-Taylor, το Βρετανικό Μουσείο λειτουργούσε ως θεσμός κύρους της αυτοκρατορίας, ενώ η Τουρκία προβάλλει τη Γκιομπεκλί Τεπέ για να ενισχύσει τον τουρισμό. Εξ ου και η αμφιβολία του ότι η αρχαιολογία, ως επιστήμη, θα αντέξει αναλλοίωτη στους αιώνες.
Η ιστορική εμπειρία δείχνει ότι παρά τις απλές αρχές της, η αρχαιολογία απαιτεί εξειδικευμένη γνώση, τεχνικές και διαδοχή γενεών. Αν πάψει να ασκείται ενεργά, δύσκολα επανιδρύεται. Όπως καταλήγει ο Landau-Taylor, οι μελλοντικοί πολιτισμοί ίσως ξαναβρούν την ιδέα της αρχαιολογίας, όπως ξαναβρέθηκε μετά από δυόμισι χιλιάδες χρόνια. Αλλά μέχρι τότε, τα περισσότερα ίχνη της δικής μας κοινωνίας θα έχουν χαθεί. Κι αν κάποτε υπάρξει ξανά μια παράδοση μελέτης των αρχαίων, αυτή δεν θα μοιάζει σε τίποτα με τη σημερινή.
