Από την επιβεβαίωση της ανθρωπογενούς κλιματικής αλλαγής, πεδίο μεγάλου ενδιαφέροντος για τη σπατάλη και εξοικονόμηση ενέργειας αποτελεί ο κλιματισμός, που υπολογίζεται πως καταναλώνει το 10% της παγκόσμιας κατανάλωσης ρεύματος [α]. Η πίστη στην παντοδυναμία του κλιματιστικού ως σύγχρονου τοτέμ της άνεσης και του ελέγχου του περιβάλλοντος ζωής και εργασίας κλονίστηκε από την αύξηση των τιμών της ενέργειας.
Το 2013 (στον απόηχο του θανατηφόρου παρισινού καύσωνα του 2003) δημοσιεύτηκε μελέτη που επιχείρησε να αξιολογήσει την επίδραση του κλιματισμού στην αύξηση της θερμοκρασίας της πόλης [β]. Οποιοδήποτε σύστημα ψύξης απλά μεταφέρει τη θερμότητα από το χώρο που βρισκόμαστε σε κάποιον άλλο, ενώ θερμαίνεται και το ίδιο λόγω της λειτουργίας του – αρκεί να αγγίξουμε την πίσω πλευρά του ψυγείου για να το νιώσουμε. Ένα από τα βασικά ευρήματα ήταν πως η αύξηση της θερμοκρασίας ήταν μεγαλύτερη τη νύχτα, παρά την ημέρα. Ένα δεύτερο ήταν πως η χρήση μικρών, ξηρών μονάδων (μικρά κλιματιστικά) έκανε την κατάσταση πολύ χειρότερη αν γινόταν σε βάρος κεντρικής ψύξης (π.χ. συστήματα υγρής ψύξης σε ολόκληρα κτίρια). Πιο συγκεκριμένα, η προβολή της επιστημονικής ομάδας για τις συνθήκες στις δικές μας δεκαετίες έδινε μια αύξηση θερμοκρασίας στο Παρίσι έως και 2 °C την ημέρα και 3 °C τη νύχτα.
Έχει λοιπόν και πρακτικό ενδιαφέρον η μελέτη των τρόπων με τους οποίους είχε λυθεί ανά τους αιώνες το ζήτημα της ψύξης. Η συσσωρευμένη τεχνική εμπειρία και γνώση αιώνων δε μπορεί ποτέ να μεταφερθεί αυτόματα στο σήμερα, αλλά μπορεί πάντα να αναλυθεί και να δώσει μια σειρά εργαλεία με σύγχρονες εφαρμογές. Οπότε και σήμερα θα επικεντρωθούμε στο προχριστιανικό περσικό παγωτό.
Ή, πιο συγκεκριμένα, σε ένα από τα είδη υπαίθριων ψυγείων που επέτρεπαν να διατηρείται διαθέσιμος πάγος για την παρασκευή παγωμένων επιδορπίων (π.χ. paloodeh) στη μέση του καλοκαιριού και της ερήμου. Οι κατασκευές αυτές, ονομαζόμενες “yakhchāl” [γ] (“λάκκοι με πάγο” στα περσικά) εξωτερικά έμοιαζαν με έναν -όχι πολύ εντυπωσιακό- ανεστραμμένο κώνο. Εσωτερικά όμως αποτελούνταν από ένα σύνολο εξαιρετικών καινοτομιών κλιματισμού που μπορεί να στέγαζε έναν αποθηκευτικό χώρο έως και 5.000 κυβικών μέτρων (!). Μία τεχνολογία ώριμη ήδη το 400 π.Χ., που μόνο μέρη της θα δούμε για λόγους συντομίας.
Πρώτα απ’ όλα, το υλικό κατασκευής (τύπος τούβλου πάχους έως και δύο μέτρων από άμμο, πηλό, ασπράδι αυγών, κατσικότριχα, ασβέστη και στάχτη) αποτελούσε εξαιρετικό μονωτή, προστατεύοντας το εσωτερικό από την ακτινοβολία και τη θέρμη του ημερήσιου αέρα. Δεύτερον, χρησιμοποιούνταν ανεμοπαγίδες [δ], ειδικά ανοίγματα και κατασκευές που εκμεταλλεύονταν τα διαθέσιμα ρεύματα αέρα, απομακρύνοντας τον αέρα που ζεσταινόταν και κρατώντας τον πιο ψυχρό διαθέσιμο αέρα.
Τρίτη και σημαντικότερη ίσως καινοτομία ήταν η σύνδεση αυτών των κατασκευών με παραδοσιακά συστήματα υπόγειων αγωγών νερού (qanat). Έτσι οι ανεμοπαγίδες όχι απλά έδιωχναν το ζεστό αέρα, αλλά τραβούσαν αέρα πολύ πιο κρύο από τον εξωτερικό, ψυχόμενο από την επαφή με το υπόγειο νερό. Σε περιοχές με υπολογίσιμο υψόμετρο, αξιοποιούνταν μάλιστα η υπόγεια αυτή παροχή νερού για την παραγωγή πάγου επιτόπου τις νύχτες του χειμώνα που ήταν αρκετά κρύες, αντί για τη μεταφορά του από τα κοντινά βουνά.
Τόσο τα τούβλινα αυτά ψυγεία, όσο και οι υπόγειοι αγωγοί νερού επέτραπαν την καλλιέργεια και τη φύλαξη τροφίμων συμβάλλοντας στην μετατροπή εξαιρετικά άνυδρων περιοχών σε σημαντικούς και ζωντανούς οικισμούς. Επιτρέποντας μέχρι και την παραγωγή παγωμένων γλυκισμάτων στο μέσο του καλοκαιριού.
Επιστρέφοντας στο σήμερα, υπάρχουν μέρη αυτής της συσσωρευμένης γνώσης που μας αφορούν για τις σύγχρονες προκλήσεις:
Κατ’ αρχάς, η ίδια η σημασία των έργων κοινής ωφελείας, τα οποία έχουν δυνατότητες που δεν υπάρχουν σε μικρές κλίμακες.
Τη σημασία των λύσεων που παίρνουν υπ’ όψιν της τοπικές συνθήκες, καθώς όλα τα δευτερεύοντα χαρακτηριστικά αυτών των κατασκευών εκπορεύονταν από τη μορφολογία και το κλίμα της εκάστοτε περιοχής.
Τη σημασία τρόπων ψύξης που να λειτουργούν με μηχανικό τρόπο αντί της πρόκρισης της ηλεκτρικής, ατομικής θέρμανσης [ε, στ].
Τέλος, τη σημασία της βιωσιμότητας και της οικονομίας σε βάθος χρόνου που μπορούν να πετύχουν συλλογικοί τρόποι ψύξης και θέρμανσης σε αντίβαρο της βραχυπρόθεσμης “ευκολίας”, όπως δείχνει η μελέτη για το Παρίσι.
[α] Iea. (n.d.). The future of cooling – analysis. IEA. Retrieved September 29, 2022, from https://www.iea.org/reports/the-future-of-cooling
[β] De Munck, Cécile & Pigeon, G. & Masson, Valéry & Marchadier, Colette & Meunier, Francis & Bousquet, Pierre & Tremeac, Brice & Merchat, Michèle & Poeuf, Pierre & Lemonsu, Aude. (2013). How much air conditioning can increase air temperatures for a city like Paris (France)?. International Journal of Climatology. 33. 210-227. 10.1002/joc.3415.
[γ] Mahdavinejad, M., & Javanrudi, K. (2012). Assessment of Ancient Fridges: A sustainable method to storage ice in hot-arid climates. Asian Culture and History, 4(2). https://doi.org/10.5539/ach.v4n2p133
[δ] Amirkhani, Aryan & Ehsan, Zamani & Saidian, Amin & Khademi, Masoud. (2010). Wind Catchers: Remarkable Example of Iranian Sustainable Architecture. Journal of Sustainable Development. 3. 10.5539/jsd.v3n2p89.
[ε] Mahdavinejad, M., & Khazforoosh, S. (2014, January 23). Combination of wind catcher and chimney for more energy efficient architectural buildings. Sustainable Energy. Retrieved September 29, 2022, from http://pubs.sciepub.com/rse/2/1/7/
[στ] Saadatian, O., Haw, L. C., Sopian, K., & Sulaiman, M. Y. (2012). Review of Windcatcher Technologies. Renewable and Sustainable Energy Reviews, 16(3), 1477–1495. https://doi.org/10.1016/j.rser.2011.11.037
Έκτωρ-Ξαβιέ Δελαστίκ,
Εφαρμοσμένος Φυσικός, Υ.Δ. Τμήματος Ιατρικής του Πανεπιστημίου Πατρών
