Από το Μπαϊκονούρ υψώνεται ένα μεταλλικό σώμα, όσο μια μπάλα θαλάσσης (διάμετρος 58 εκατοστά, βάρος 83,6 κιλά), και πιάνει τροχιά γύρω από τη Γη. Είναι o Sputnik 1.
Κάνει έναν κύκλο κάθε 98 λεπτά και χαράζει στον ουρανό το σύνορο μιας νέας εποχής. Η ανθρωπότητα μπαίνει στο Διάστημα, ενώ στον πλανήτη ξεκινά μια άλλη κούρσα: πολιτική, στρατιωτική, τεχνολογική, επιστημονική.
Το ημερολόγιο γράφει 4 Οκτωβρίου 1957. Σε λιγότερο από έναν χρόνο, οι Ηνωμένες Πολιτείες θα ιδρύσουν τη NASA.
Ο ήχος της νέας εποχής
Παρασκευή βράδυ, 22:26 ώρα Μόσχας. Το Sputnik τίθεται σε ελλειπτική τροχιά. Τις πρώτες ώρες περνά δύο φορές πάνω από τις ΗΠΑ, αθέατο αλλά ακουστό.
Στην Ουάσιγκτον, σε δεξίωση του Διεθνούς Γεωφυσικού Έτους (IGY), ο γεωφυσικός Λόιντ Μπέρκνερ ζητά σιωπή: «Οι Σοβιετικοί έθεσαν δορυφόρο σε τροχιά, περί τα 900 χιλιόμετρα», ανακοινώνει.
Στη Βαρκελώνη, ο Άρθουρ Κλαρκ ξυπνά από τηλεφωνήματα. Οι εφημερίδες μιλούν για καμπή στον Ψυχρό Πόλεμο.
Η ιστορία, όμως, ξεκινά νωρίτερα.
- Το 1952 η διεθνής επιστημονική κοινότητα ορίζει το IGY (1957–1958), όταν η ηλιακή δραστηριότητα προβλέπεται στο απόγειο.
- Το 1954 υιοθετείται ψήφισμα: «να εκτοξευθούν τεχνητοί δορυφόροι για τη χαρτογράφηση της Γης».
- Τον Ιούλιο 1955, ο Λευκός Οίκος ανακοινώνει αμερικανικό δορυφόρο και, λίγους μήνες μετά, επιλέγει το πρόγραμμα Vanguard του Ναυτικού.
- Στην άλλη πλευρά, ο Σεργκέι Κορολιόφ εργάζεται μυστικά. Όταν το φιλόδοξο «Object D» καθυστερεί, επιλέγει μια απλούστερη κατασκευή. Στόχος να προηγηθεί με κάθε τρόπο.
Από την επιστήμη στην ισχύ
Ο Sputnik εντυπωσιάζει με το βάρος του· ξεπερνά κατά πολύ το μικροσκοπικό ωφέλιμο που σχεδιάζουν οι Αμερικανοί για το Vanguard.
Ένα δεύτερο μήνυμα, πιο ανησυχητικό, «διαβάζεται» πίσω από την επιτυχία: αν ο πύραυλος μπορεί να θέσει σε τροχιά έναν δορυφόρο, μπορεί να μεταφέρει και πολεμική κεφαλή.
Η αγωνία κορυφώνεται στις 3 Νοεμβρίου 1957, όταν εκτοξεύεται ο Sputnik 2 με τη Λάικα, σε ωφέλιμο που ξεπερνά τον έναν τόνο.
Ο πρόεδρος Ντουάιτ Αϊζενχάουερ προσπαθεί να υποβαθμίσει το συμβολικό πλήγμα («επιστημονικό επίτευγμα, όχι στρατιωτική ανατροπή»), αλλά η εικόνα που θα ακολουθήσει τροφοδοτεί την αμηχανία: στις 6 Δεκεμβρίου 1957, το Vanguard TV-3 σηκώνεται λίγα εκατοστά από την εξέδρα και εκρήγνυται.
Το μικρό δορυφορικό σώμα ανασύρεται στραπατσαρισμένο. Η τηλεόραση χαράζει την αποτυχία στη μνήμη του κοινού.
Η αντεπίθεση: Explorer 1 και οι ζώνες Van Allen
Ο Στρατός δεν περιμένει. Ο Βέρνερ φον Μπράουν και η ομάδα του στο Redstone αναλαμβάνουν το εφεδρικό σχέδιο: τροποποιούν τον Jupiter-C σε Juno, προσαρμόζουν τέταρτο στάδιο, συνεργάζονται με το Jet Propulsion Laboratory για τον δορυφόρο. Σε 84 ημέρες ετοιμάζουν εκτόξευση.
31 Ιανουαρίου 1958: ο Explorer 1 σηκώνεται από το Ακρωτήριο. Λίγη ώρα αργότερα επιβεβαιώνεται τροχιά. Το κύρος αποκαθίσταται, αλλά υπάρχει και κάτι σημαντικότερο: τα όργανα του Τζέιμς Βαν Άλεν καταγράφουν ισχυρή ακτινοβολία.
Οι ζώνες Van Allen γίνονται η πρώτη μεγάλη επιστημονική ανακάλυψη της αμερικανικής διαστημικής προσπάθειας. Το επιχείρημα υπέρ μιας οργανωμένης, πολιτικής διαστημικής πολιτικής δυναμώνει.
Η «κρίση Sputnik» και η γέννηση της NASA
Ουάσιγκτον, Νοέμβριος 1957. Το Κογκρέσο ξεκινά μαραθώνιες ακροάσεις. Ο Λίντον Τζόνσον φέρνει δεκάδες μάρτυρες: στρατιωτικούς, επιστήμονες, βιομηχανία.
Στο μεταξύ, ο Αϊζενχάουερ συγκροτεί Προεδρική Συμβουλευτική Επιτροπή Επιστήμης υπό τον Τζέιμς Κίλιαν (ΜΙΤ). Η κατεύθυνση αποσαφηνίζεται: η Αμερική χρειάζεται πολιτικό φορέα για το Διάστημα, που θα συνεργάζεται με τα στρατιωτικά προγράμματα αλλά θα υπηρετεί ανοιχτή επιστήμη, διεθνή συνεργασία και μακρόπνοους στόχους.
Στις 2 Απριλίου 1958, ο Πρόεδρος ζητά από το Κογκρέσο τη δημιουργία εθνικού οργανισμού για την αεροναυτική και το Διάστημα, βασισμένου στην υπάρχουσα NACA (από το 1915). Οι διαδικασίες επιταχύνονται.
Η γέννηση της NASA
Στις 29 Ιουλίου 1958 υπογράφεται ο νόμος National Aeronautics and Space Act. Και την 1η Οκτωβρίου 1958 ο νέος φορέας ανοίγει επίσημα: είναι η National Aeronautics and Space Administration — NASA.
Πρώτος διοικητής ο Τ. Κιθ Γκλέναν, αναπληρωτής ο Χιου Ντράιντεν. Τα κέντρα Langley, Lewis, Ames και το πεδίο δοκιμών Wallops περνούν στη νέα Διοίκηση. Παράλληλα, μεταφέρονται από το Υπουργείο Άμυνας τα μη στρατιωτικά προγράμματα.
Την ίδια περίοδο, η Σοβιετική Ένωση σηκώνει τον Sputnik 3: βαρύς, γεμάτος όργανα — ένδειξη οργανωμένου, κλιμακούμενου προγράμματος. Στις ΗΠΑ, όμως, η επιλογή έχει γίνει: όχι «θεάματα» για το γόητρο, αλλά σταθερή επένδυση σε έρευνα, τεχνολογία και κοινωνικά οφέλη. Στο επίκεντρο μπαίνουν οι τηλεπικοινωνίες, η μετεωρολογία, η γεωσκόπηση, η εκπαίδευση, η υγεία.
Δύο δορυφόροι, δύο μοντέλα, ένα μάθημα
Ο Sputnik είναι μια απλή μεταλλική σφαίρα με κεραίες, αλλά οι συνέπειές του είναι πολυσύνθετες: ανατρέπει ισορροπίες, κινητοποιεί θεσμούς, επιταχύνει προϋπολογισμούς.
Ο Explorer δείχνει έναν διαφορετικό δρόμο: μικρός όγκος, αλλά μεγάλη επιστημονική αξία. Η NASA θεσμοθετεί αυτόν τον συνδυασμό: ανοικτή επιστήμη, συστημική οργάνωση, βιομηχανικό οικοσύστημα που απλώνεται από τα πανεπιστήμια μέχρι την παραγωγή.
Ένα αντικείμενο 83,6 κιλών αρκεί για να αλλάξει πολιτικές, οικονομίες και τη σχέση της κοινωνίας με την τεχνολογία. Με τον Sputnik, η Σοβιετική Ένωση ανάβει τη σπίθα. Με τον Explorer και τη NASA, οι Ηνωμένες Πολιτείες απαντούν με θεσμούς.
Η διαστημική εποχή γεννιέται ως ψυχροπολεμική ανάγκη και εξελίσσεται σε παγκόσμιο δημόσιο αγαθό. Από το 1957 έως τα σημερινά προγράμματα Artemis, το νήμα μένει συνεχές: κάθε νέα τροχιά γύρω από τη Γη, αλλάζει — λίγο ή πολύ — και τη Γη.
