Η πόλη βράζει. Ο θάνατος του Σίξτου Ε΄ αφήνει κενό στον θρόνο του Αγίου Πέτρου. Οι καρδινάλιοι συγκεντρώνονται για να εκλέξουν διάδοχο. Τα συμφέροντα συγκρούονται, οι Μεδίκοι υφαίνουν τα δικά τους νήματα, και η Ευρώπη περιμένει.
Στις 15 Σεπτεμβρίου, ένας 69χρονος διπλωμάτης, ο Τζιοβάνι Μπατίστα Καστάνια, ανεβαίνει στον θρόνο της Ρώμης. Παίρνει το όνομα Ουρβανός Ζ΄. Δώδεκα μέρες αργότερα, στις 27 Σεπτεμβρίου, πεθαίνει.
Η πιο σύντομη παποσύνη της Ιστορίας αρχίζει – και τελειώνει – σε λιγότερο από δύο εβδομάδες. Κι όμως, μέσα σε αυτό το ελάχιστο διάστημα, ο Ουρβανός Ζ΄ αφήνει πίσω του κάτι που θα συζητείται αιώνες: το πρώτο αντικαπνιστικό διάταγμα στην Ευρώπη.
Ο διπλωμάτης που έγινε πάπας
Ο Καστάνια γεννιέται στη Ρώμη το 1521, σε οικογένεια ευγενών με ρίζες από τη Γένοβα.
Σπουδάζει νομικά στην Μπολόνια, αποκτά διδακτορικό στο κανονικό και αστικό δίκαιο και γρήγορα μπαίνει στην υπηρεσία της Ρωμαϊκής Κουρίας.
Ανεβαίνει τα σκαλιά της εκκλησιαστικής ιεραρχίας με σταθερά βήματα: αρχιεπίσκοπος Ροσάνο, παπικός απεσταλμένος σε Ισπανία και Βενετία, λεγάτος στη Φλάνδρα και την Κολωνία, κυβερνήτης πόλεων όπως η Φάνο, η Περούτζια και η Ούμπρια. Διπλωμάτης με εμπειρία, άνθρωπος μετριοπαθής και αδιάφθορος, γίνεται καρδινάλιος το 1583 από τον Γρηγόριο ΙΓ΄.
Η φήμη του για ακεραιότητα τον καθιστά ιδανικό συμβιβαστικό υποψήφιο στο κονκλάβιο του 1590. Στις 15 Σεπτεμβρίου, οι καμπάνες της Ρώμης ανακοινώνουν το νέο όνομα: Ουρβανός Ζ΄.
Πάπας των φτωχών
Από την πρώτη στιγμή δείχνει το στίγμα του. Δεν ενδιαφέρεται για χρυσά άμφια ούτε για την παπική αίγλη. Θέλει να αφήσει πίσω του έργο για τους φτωχούς. Προωθεί έτσι μία σειρά από οικονομικές μεταρρυθμίσεις που θα διατηρηθούν σε ισχύ για μεγάλο διάστημα μετά τον θάνατό του:
- Επιδότηση στους αρτοποιούς, ώστε το ψωμί να πωλείται κάτω του κόστους
- Μείωση πολυτελών δαπανών από την παπική αυλή
- Δημόσια έργα που χρηματοδοτούνται εν μέρει από την προσωπική του περιουσία.
Και μια απόφαση που σπάει την παράδοση: απαγορεύει τον νεποτισμό. Σε μια εποχή που οι συγγενείς των παπών καταλαμβάνουν καίριες θέσεις και πλουτίζουν από τη Ρώμη, ο Ουρβανός Ζ΄ κλείνει την πόρτα στους δικούς του ανθρώπους.
Η εκλογή του μοιάζει με ανάσα αλλαγής.
Ο πόλεμος στον καπνό
Την ίδια στιγμή, στην Ευρώπη εξαπλώνεται μια νέα «μόδα»: ο καπνός. Έχει φτάσει από τον Νέο Κόσμο και κερδίζει έδαφος χάρη σε μορφές όπως ο Σερ Ουόλτερ Ράλεϊ στην Αγγλία.
Ο νέος πάπας παρακολουθεί με ανησυχία. Και αποφασίζει να δράσει.
Εκδίδει διάταγμα: όποιος μασήσει, καπνίσει ή ρουφήξει καπνό με τη μύτη μέσα ή έξω από εκκλησία – θα αφορίζεται.
Η απειλή είναι σκληρή: η μέγιστη ποινή της Εκκλησίας για ένα φυτό που πολλοί θεωρούν αβλαβές. Αλλά ο Ουρβανός Ζ΄ βλέπει το πρόβλημα αλλιώς. Για εκείνον, ο καπνός δεν είναι μόνο υγειονομικό ζήτημα αλλά και βεβήλωση του ιερού χώρου.
Έτσι γεννιέται το πρώτο αντικαπνιστικό μέτρο στην Ευρώπη, τέσσερις αιώνες πριν από τις απαγορεύσεις του 21ου αιώνα.
Ένας θάνατος χωρίς στέψη
Δύο μέρες μετά την εκλογή του, ο Ουρβανός Ζ΄ αρρωσταίνει. Ο πυρετός ανεβαίνει, τα ρίγη γίνονται αφόρητα. Η διάγνωση: ελονοσία.
Στις 27 Σεπτεμβρίου, δώδεκα μέρες μετά την εκλογή του, αφήνει την τελευταία του πνοή. Δεν προλαβαίνει να στεφθεί επίσημα. Η παποσύνη του καταγράφεται ως η συντομότερη αναγνωρισμένη στην Ιστορία.
Η Ρώμη μένει με την αίσθηση μιας ευκαιρίας που χάθηκε, αλλά και με τις αποφάσεις ενός ανθρώπου που δεν πρόλαβε να γεράσει στον θρόνο.
Κληρονομιά μεγαλύτερη από τις μέρες του
Παρά το σύντομο πέρασμά του, ο Ουρβανός Ζ΄ αφήνει πίσω του μια βαριά κληρονομιά. Το αντικαπνιστικό διάταγμά του μένει σε ισχύ ως τον 18ο αιώνα.
Οι οικονομικές του μεταρρυθμίσεις λειτουργούν ως παράδειγμα κοινωνικής πολιτικής σε εποχές ανισοτήτων. Ακόμη και μετά θάνατον, συνεχίζει να βοηθά: η προσωπική του περιουσία μοιράζεται σε προίκα για φτωχά κορίτσια.
Η σορός του μεταφέρεται αργότερα στη Σάντα Μαρία σόπρα Μινέρβα, δίπλα στο Πάνθεον. Εκεί αναπαύεται, με την Ιστορία να τον θυμάται όχι ως έναν «ασήμαντο» πάπα των 12 ημερών, αλλά ως τον άνθρωπο που έβαλε τα θεμέλια μιας αντικαπνιστικής πολιτικής αιώνες πριν από την εποχή του.
Ο πάπας που έζησε λίγο – και έγραψε πολύ
Η ειρωνεία είναι πικρή: ένας πάπας που έζησε μόλις δώδεκα μέρες στην κορυφή, αλλά κατάφερε να γράψει σελίδες Ιστορίας που άντεξαν αιώνες.
Ο Ουρβανός Ζ΄, ο «πάπας των 12 ημερών», δείχνει πως μερικές φορές αρκεί μια στιγμή εξουσίας για να αφήσεις ανεξίτηλο αποτύπωμα.
