Στη συνοικία Νιούινγκτον, έξω από το Λονδίνο, ένα αγόρι έρχεται στον κόσμο σε μια φτωχή οικογένεια: ο πατέρας σιδεράς, η μητέρα βράχος στο σπίτι. Το ημερολόγιο γράφει 22 Σεπτεμβρίου 1791.
Το αγόρι ονομάζεται Μάικλ Φάραντεϊ, μεγαλώνει με τα στοιχειώδη, πεινάει συχνά, αλλά έχει κάτι που δεν αγοράζεται: μια αχόρταγη περιέργεια.
Στα 14 του πιάνει δουλειά σε βιβλιοδετείο. Όταν οι άλλοι σχολάνε, εκείνος ανοίγει βιβλία. Διαβάζει την Encyclopaedia Britannica για τον «ηλεκτρισμό», ξεσηκώνει ιδέες από τη Jane Marcet, φτιάχνει πρόχειρες μπαταρίες με κέρματα και χαρτιά βρεγμένα σε αλάτι.
Δεν έχει πανεπιστήμιο· έχει όμως εργαστήριο από σανίδια και μπουκάλια. Κι έχει εμμονή.
Το εισιτήριο
Ο νεαρός βιβλιοδέτης βρίσκει στα χέρια του ένα εισιτήριο για μια διάλεξη του Χάμφρεϊ Ντέιβι στη Royal Institution. Πηγαίνει, παρακολουθεί σαν να του αναπνέει κάποιος για πρώτη φορά οξυγόνο.
Κρατά σχολαστικές σημειώσεις, τις δένει σε τόμο, τις στέλνει στον Ντέιβι με αίτημα για δουλειά. Δεν υπάρχει θέση—ακόμη. Μέχρι που ένα ατύχημα στο εργαστήριο αδειάζει μια καρέκλα.
Ο Ντέιβι τον παίρνει βοηθό. Ο Φαραντέι μπαίνει στον ναό της επιστήμης από την πίσω πόρτα, με ποδιά και σφουγγαρίστρα, αλλά δεν αργεί να φτάσει στον άμβωνα.
Ο πρώτος κινητήρας: όταν η δύναμη γίνεται κίνηση
Μετά τον Ørsted και τον Ampère, που δείχνουν ότι το ρεύμα γεννά μαγνητισμό, ο Φαραντέι στήνει στο τραπέζι ένα ποτήρι με υδράργυρο, έναν μαγνήτη, ένα σύρμα και μια μπαταρία.
Το ρεύμα περνά, το σύρμα αρχίζει να περιστρέφεται γύρω από τον μαγνήτη.
Η «ηλεκτρομαγνητική περιστροφή» γεννιέται μπροστά σε ένα κοινό που δεν ξέρει ακόμη ότι βλέπει τον πρόγονο κάθε ηλεκτρικού κινητήρα. Ο Φάραντεϊ δεν πανηγυρίζει—σημειώνει, ξαναδοκιμάζει, προχωρά.
Η σπίθα που γίνεται ρεύμα
Φθινόπωρο 1831. Ένα σιδερένιο δαχτυλίδι, δύο πηνία. Ρίχνει ρεύμα στο πρώτο, κοιτάζει ένα γαλβανόμετρο στο δεύτερο· η βελόνα τρεμοπαίζει τη στιγμή που ανοίγει–κλείνει το κύκλωμα. Τις επόμενες μέρες μετακινεί μαγνήτες μέσα από θηλιές, κουνά σύρματα σε πεδία. Διαπιστώνει: το μεταβαλλόμενο μαγνητικό πεδίο γεννά ηλεκτρικό ρεύμα.
Είναι η στιγμή που ανάβει η γεννήτρια του κόσμου. Λίγο αργότερα, φτιάχνει τον Faraday disc, το πρώτο δυναμό. Από εδώ ως τις τουρμπίνες των εργοστασίων και τα καλώδια του δικτύου, η ευθεία είναι καθαρή.
Η χημεία που του ανοίγει δρόμους
Παράλληλα, ο Φαραντέι πειραματίζεται στην καθαρή χημεία. Απομονώνει το βενζόλιο, υγροποιεί «μόνιμα» αέρια, εφευρίσκει έναν πρώιμο καυστήρα εργαστηρίου (τον πρόδρομο του Bunsen), μελετά κρυστάλλους και γυαλιά υψηλού δείκτη διάθλασης.
Και στο εργαστήριο ηλεκτροδιάλυσης χαράζει πάνω στο χαλκό τις λέξεις που ακόμη μιλάμε: άνοδος, κάθοδος, ηλεκτρόδιο, ιόν.
Από τα πειράματά του προκύπτουν οι νόμοι της ηλεκτρόλυσης: η ποσότητα της ουσίας που εναποτίθεται είναι ανάλογη της ποσότητας ηλεκτρισμού που διέρχεται, και τα ισοδύναμα διαφόρων στοιχείων σχετίζονται με τα χημικά τους βάρη. Η ακρίβεια της εργαστηριακής του γλώσσας αφήνει εποχή.
Βλέπει πεδία εκεί που οι άλλοι βλέπουν κενό
Ο Φάραντεϊ δεν είναι μαθηματικός· η άλγεβρά του είναι στοιχειώδης, η τριγωνομετρία του ανολοκλήρωτη. Είναι όμως οξυδερκής γεωμέτρης των φαινομένων. Ρίχνει ρινίσματα σιδήρου και «βλέπει» γύρω από μαγνήτες γραμμές δύναμης—ελαστικές τάσεις απλωμένες στον χώρο.
Επιμένει: ο ηλεκτρισμός και ο μαγνητισμός δεν είναι «υγρά» που ρέουν, αλλά καταστάσεις έντασης της ύλης. Το 1845, περνά πολωμένο φως μέσα από γυαλί και εφαρμόζει ισχυρό μαγνητικό πεδίο: το επίπεδο πόλωσης στρέφεται.
Είναι το Faraday effect—η πρώτη γέφυρα ανάμεσα σε φως και μαγνητισμό. Την ίδια χρονιά βαφτίζει τη διαμαγνητικότητα και δείχνει πως όλα τα σώματα αποκρίνονται, άλλος προς το πεδίο, άλλος μακριά του.
Από εδώ θα ξεκινήσει λίγο αργότερα ο Μαξουέλ για να γράψει τις εξισώσεις που θα στεγάσουν όλη την ηλεκτρομαγνητική θεωρία. Ο Μαξουέλ λέει για τις «γραμμές» του Φαραντέι ότι κρύβουν μαθηματικό νου «υψηλής τάξης». Ο Αϊνστάιν βάζει το πορτρέτο του δίπλα σε Νεύτωνα και Μαξουέλ.
«Αγαπώ την επιστήμη περισσότερο από το χρήμα»
Ο Φάραντεϊ δεν είναι μόνο πειραματιστής· είναι και ήθος. Απορρίπτει ιπποτισμό και προεδρίες, προτιμά να μείνει «ο κύριος Φαραντέι».
Λέει «όχι» σε πρόταση να βοηθήσει την κυβέρνηση στην ανάπτυξη χημικών όπλων στον Κριμαϊκό Πόλεμο. Γράφει στους εκδότες ότι δεν θέλει να πλουτίσει από τις διαλέξεις του: «Αγάπησα την επιστήμη περισσότερο από το χρήμα».
Αφιερώνει χρόνο σε φάρους και διάβρωση πλοίων, ερευνά εκρήξεις σε ορυχεία, καταγγέλλει τη δυσωδία του Τάμεση («Great Stink»), γίνεται δημόσιος υπηρέτης της γνώσης.
Και κάθε Χριστούγεννα ανοίγει τις πόρτες της Royal Institution για τα Christmas Lectures: σαπουνόφουσκες, σπινθήρες, φλόγες, αλλά πάνω απ’ όλα σκέψη. «Ανάβεις μια φλόγα στην αρχή και τη διατηρείς ως το τέλος», συμβουλεύει τους νέους ομιλητές.
Δείχνει με το περίφημο Ice Pail Experiment πως το φορτίο ζει στο εξωτερικό ενός αγωγού και ότι μέσα στο κέλυφος επικρατεί γαλήνη: από εδώ γεννιέται ο κλωβός Φαραντέι, η ασπίδα κατά των ηλεκτρικών παρεμβολών.
Ο τρόπος του παραμένει καθαρός: απλό πείραμα, καθαρή φράση, ριζοσπαστική ιδέα. Δεν γράφει περίτεχνα, διδάσκει με πράξεις. Όταν η υγεία του λυγίζει, δέχεται μια ήσυχη κατοικία στο Hampton Court, αρνείται τα μεγαλεία του Αβαείου. Φεύγει το 1867, αφήνοντας πίσω του όχι απλώς μια λίστα ανακαλύψεων, αλλά μια οπτική: ότι ο χώρος δεν είναι κενός—είναι το ίδιο το θέατρο των δυνάμεων.
Γιατί μας αφορά σήμερα
Αν γυρίζεις έναν διακόπτη και ανάβει φως, αν κινείται ένα τρένο χωρίς σταγόνα βενζίνης, αν το κινητό σου φορτίζει ασύρματα, περπατάς στο μονοπάτι του.
Επαγωγή, κινητήρες, γεννήτριες, ηλεκτρολύσεις, διαμαγνητισμός, Faraday cage—κομμάτια ενός κόσμου που λειτουργεί επειδή κάποιος είδε «γραμμές» εκεί όπου οι άλλοι έβλεπαν κενό.
Τον βλέπεις ξανά στον πάγκο: χέρια λερωμένα, μάτια καθαρά. Δεν κρατά περίπλοκα σύμβολα· κρατά ένα πηνίο, έναν μαγνήτη, ένα κομμάτι γυαλί. Και κάθε φορά που η βελόνα τρεμοπαίζει, ξέρει ότι για ένα κλάσμα του δευτερολέπτου ακούει την καρδιά του αοράτου. Αυτό ήταν πάντα το ζητούμενο του Φάραντεϊ: να συνδέσει ηλεκτρισμό, μαγνητισμό, φως, βαρύτητα σε ένα νήμα νοήματος. Κι ας μην έγραψε ο ίδιος τις εξισώσεις, έδειξε τον δρόμο.
