Ο πιο ισχυρός άνδρας της Φλωρεντίας αφήνει την τελευταία του πνοή στη βίλα του στο Καρέτζι. Το ημερολόγιο γράφει 1η Αυγούστου 1464.
Δεν ήταν βασιλιάς, ούτε δούκας. Δεν φόρεσε στέμμα, δεν ανακηρύχθηκε τύραννος. Κι όμως, ο Κόζιμο των Μεδίκων κυβέρνησε τη Φλωρεντία επί τρεις δεκαετίες, όπως κανείς άλλος. Με χρυσάφι, με βιβλία, με ναούς και με το όραμα ενός κόσμου πιο όμορφου και πιο σοφού.
Γεννημένος το 1389, ο Κόζιμο ήταν γιος του Τζοβάνι ντι Μπίτσι, του ανθρώπου που έθεσε τα θεμέλια της τραπεζικής αυτοκρατορίας των Μεδίκων. Ο πατέρας του ήταν πρακτικός, προσεκτικός, μετρημένος. Ο Κόζιμο κληρονόμησε την ευφυΐα του, μα είχε βλέμμα πιο μακρινό.
Από νωρίς κατάλαβε πως το χρήμα μπορεί να κινεί τα πάντα – και ιδίως τα νήματα της εξουσίας.
Η τράπεζα που κυβερνούσε τον κόσμο
Υπό την ηγεσία του Κόζιμο, η Τράπεζα των Μεδίκων γιγαντώθηκε, έγινε η πιο ισχυρή της Ευρώπης. Με παραρτήματα από το Λονδίνο ως τη Λυών και από τη Βενετία ως την Αβινιόν, η τράπεζα διαχειριζόταν τα οικονομικά του Παπισμού.
Το Βατικανό της εμπιστευόταν τα άδυτά του. Οι επισκοπές κατέθεταν στους Μεδίκους κι εκείνοι τους έδιναν άφεση αμαρτιών και ρευστότητα με την ίδια ευκολία.
Δεν ήλεγχε όμως μόνο την περιουσία του Πάπα.
Τα συμφέροντά της απλώνονταν από τα αγροτικά προϊόντα και την υφαντουργία, έως τις εξορύξεις και τα ακίνητα. Και μέσω των δανείων της είχε τον έλεγχο κυβερνήσεων, οικονομικών εξελίξεων, ακόμη και πολέμων.
«Η δύναμη του Κόζιμο», θα γράψει αργότερα ο Πάπας Πίος Β΄, «δεν είναι σε κάποιο αξίωμα, αλλά στο ότι όποιον επιλέγει για κάποιο αξίωμα, εκείνος το παίρνει. Είναι βασιλιάς, δίχως να λέγεται έτσι».
Η εξορία που τον έκανε άτρωτο
Το 1433, οι εχθροί του τον ρίχνουν. Η φατρία των Αλμπίτσι, φοβισμένη από την αυξανόμενη επιρροή του, πετυχαίνει την εξορία του.
Ο Κόζιμο δεν αντιστέκεται. Πηγαίνει στη Βενετία, αλλά παίρνει μαζί του την τράπεζα – και το χρήμα. Μέσα σε έναν χρόνο, η οικονομία της Φλωρεντίας αρχίζει να στραγγίζει. Οι ίδιοι που τον έδιωξαν, τον καλούν πίσω. Επιστρέφει θριαμβευτικά το 1434.
Οι Αλμπίτσι φεύγουν για πάντα. Ο Κόζιμο δεν ξεχνά το μάθημα. Δεν αναλαμβάνει επίσημη εξουσία, αλλά ελέγχει τις εκλογές, τους αξιωματούχους, τους νόμους. Δημιουργεί μια νέα τάξη πραγμάτων: μια συνταγματική δημοκρατία που λειτουργεί σαν προσωπικό του όργανο.
Ο προστάτης των πάντων
Ο Κόζιμο δεν κυβερνά με φόβο, αλλά με πολιτισμό. Χτίζει. Πληρώνει. Αναδεικνύει. Ξοδεύει περισσότερα από 600.000 φιορίνια – σημερινά 500 εκατ. δολάρια – για να μετατρέψει τη Φλωρεντία στο στολίδι της Ευρώπης.
Χρηματοδοτεί τον Μπρουνελέσκι για να ολοκληρώσει τον τρούλο της Σάντα Μαρία ντελ Φιόρε. Αναθέτει στον Μικελότσο την ανέγερση του Παλάτσο Μέντιτσι και της Βιβλιοθήκης του Σαν Μάρκο, της πρώτης δημόσιας βιβλιοθήκης της πόλης. Καλεί τον Ντονατέλο, τον Φρα Αντζέλικο, τον Γκιμπέρτι.
Ο ίδιος λέει: «Το να ξοδεύω για την τέχνη, μου δίνει περισσότερη χαρά από το να βγάζω χρήματα». Η πόλη αλλάζει. Οι τοίχοι της γεμίζουν νωπογραφίες, οι πλατείες αγάλματα, οι δρόμοι βιβλία. Η Αναγέννηση παίρνει μορφή. Και ο Κόζιμο γίνεται προστάτης της.
Η σοφία των Ελλήνων και η φλόγα του Πλάτωνα
Το 1439, πείθει τον Πάπα Ευγένιο Δ΄ να μεταφέρει την Οικουμενική Σύνοδο από τη Φερράρα στη Φλωρεντία. Μαζί με τους ιεράρχες της Ανατολής, φτάνει και ο αυτοκράτορας Ιωάννης Η΄ Παλαιολόγος, και μαζί του ένας θησαυρός: η ελληνική σοφία.
Ο Κόζιμο γοητεύεται. Στα 50 του, γίνεται φανατικός θαυμαστής του Πλάτωνα. Ιδρύει την Πλατωνική Ακαδημία στη βίλα του στο Καρέτζι και αναθέτει στον Μαρσίλιο Φιτσίνο να μεταφράσει τα έργα του. Χρηματοδοτεί αντιγραφείς και αποστολές για την εύρεση αρχαίων ελληνικών χειρογράφων.
Κάποια στιγμή, 45 αντιγραφείς δουλεύουν αποκλειστικά για αυτόν. Η συλλογή του γίνεται η βάση της περίφημης Βιβλιοθήκης των Μεδίκων. Η Φλωρεντία, χάρη στον Κόζιμο, ξαναγίνεται κέντρο του ελληνικού πνεύματος – για πρώτη φορά μετά την πτώση της Ρώμης.
Μια μικρή οικογένεια σε ένα μεγάλο παλάτι
Τα τελευταία χρόνια, ο Κόζιμο τα περνά στη σκιά. Χάνει τον αδελφό του το 1440, τον προικισμένο γιο του Τζοβάνι το 1463. Μένει με τον Πιέρο, που θα τον διαδεχθεί. Περπατά μόνος στο παλάτι και λέει: «Πολύ μεγάλο σπίτι για τόσο μικρή οικογένεια». Πεθαίνει το 1464.
Η κηδεία του είναι πομπώδης, λαϊκή, πανηγυρική. Η Φλωρεντία τού αποδίδει τον τίτλο Pater Patriae, Πατέρας της Πατρίδας – τιμή που κάποτε δόθηκε στον Κικέρωνα.
Η κληρονομιά του
Ο Κόζιμο δεν άφησε πίσω του ένα κράτος, αλλά ένα πνεύμα. Ένα μοντέλο εξουσίας όπου η δύναμη δεν είναι φανερή, μα πανίσχυρη.
Όπου η τέχνη και η φιλοσοφία είναι εργαλεία πολιτικής. Όπου ο τραπεζίτης γίνεται ηγέτης γιατί ξέρει να επενδύει όχι μόνο σε φιορίνια, αλλά σε ιδέες.
Η Αναγέννηση μπορεί να είχε πολλούς δημιουργούς, αλλά ο πρώτος που της έδωσε σώμα και χώρο να ανθίσει ήταν εκείνος: ο Κόζιμο των Μεδίκων, ο άνθρωπος που κυβέρνησε τη Φλωρεντία σαν βασιλιάς – χωρίς ποτέ να το πει.
