Η ανακοίνωση πέφτει σαν πέλεκυς. Η Creditanstalt δεν μπορεί να δημοσιεύσει ισολογισμό. Στη Βιέννη, η σιωπή στα χρηματιστήρια είναι σχεδόν εκκωφαντική.
Στα γραφεία των τραπεζών, στα καφενεία της Ρινγκστράσε, στα διαμερίσματα της μεσοαστικής τάξης, τα βλέμματα παγώνουν. Είναι η μεγαλύτερη τράπεζα της Αυστρίας. Και τώρα, ίσως να μην υπάρχει πια. Το ημερολόγιο γράφει 11 Μαΐου 1931.
Ένα κράτος εν κράτει γκρεμίζεται
Η κατάρρευση είναι σοκαριστική. Η Creditanstalt ιδρύεται από τους Ρότσιλντ το 1855, δεσπόζει σε κάθε πτυχή της οικονομικής ζωής του αυστροουγγρικού κόσμου — από τις ζάχαρες της Βοημίας μέχρι τα εργοστάσια αυτοκινήτων της Ουγγαρίας. Είναι υπερτράπεζα. Είναι κράτος εν κράτει. Και όμως, τώρα λυγίζει.
Το πρώτο σοκ μετατρέπεται σε πανικό. Μέσα σε μέρες, η αυστριακή λίρα τσακίζεται. Οι Αυστριακοί τρέχουν στα γκισέ. Τα μετρητά εξαφανίζονται. Ο δείκτης κυκλοφορίας χρήματος εκτινάσσεται από 305 εκατ. σε πάνω από 1 δισ. σε λιγότερο από είκοσι μέρες. Ο φόβος γίνεται πλημμύρα.
Η κυβέρνηση σπεύδει να εγγυηθεί τις καταθέσεις. Ανακοινώνει πακέτο διάσωσης 160 εκατ. σε συνεργασία με την Εθνική Τράπεζα και τους Ρότσιλντ του Άμστερνταμ. Δεν φτάνει. Το βάρος είναι ασήκωτο. Η Creditanstalt έχει λογιστικές ζημιές 140 εκατ. — το 85% του κεφαλαίου της. Σύντομα, οι συνολικές ζημιές της θα φτάσουν τα 828 εκατ., με τα 600 να είναι καθαρά κόκκινα δάνεια.
Ο τραπεζικός τομέας, ήδη αποδυναμωμένος από την υπερπληθωριστική λαίλαπα του 1923 και τις αναγκαστικές συγχωνεύσεις, καταρρέει σαν χάρτινος πύργος. Η κυβέρνηση δεν σώζει μόνο την τράπεζα. Σώζει την ψυχή του αυστριακού καπιταλισμού. Και την οδηγεί στη χρεοκοπία.
Η Ευρώπη κοιτάζει. Και αρχίζει να ιδρώνει.
Ιούνιος 1931: Η φλόγα αγγίζει τη Γερμανία
Στο Βερολίνο, η Danat-Bank κλονίζεται. Οικονομικός έλεγχος αποκαλύπτει υπέρογκο δάνειο 48 εκατομμυρίων μάρκων προς την Nordwolle — ποσό που ισούται με το 40% των ιδίων κεφαλαίων της. Είναι αυτοκτονία. Στις 4 Ιουλίου, η τράπεζα εξαντλεί τα διαθέσιμα της. Στις 13 Ιουλίου, καταρρέει.
Ο Πρόεδρος της Reichsbank, Χανς Λούθερ, βλέπει το φάσμα του χάους να πλησιάζει. Οι καταθέτες κάνουν ουρές. Το κράτος ανακοινώνει τραπεζική αργία στις 14 και 15 Ιουλίου. Το χρηματιστήριο του Βερολίνου κλείνει. Η Γερμανία εγκαταλείπει τον κανόνα του χρυσού. Επιβάλλει ελέγχους κεφαλαίων.
Μέσα σε μια εβδομάδα, το σύστημα που έχτισε η Δημοκρατία της Βαϊμάρης καταρρέει.
Η κρίση είναι πλέον ευρωπαϊκή. Από τη Ρηνανία έως την Πομερανία, οι τράπεζες τρίζουν. Η Landesbank der Rheinprovinz πέφτει. Στη Βρέμη, η Schröder-Bank ακολουθεί. Η Reichsbank στήνει μηχανισμούς επείγουσας ρευστότητας — την Akzeptbank, την Überweisungsverband — αλλά το νερό έχει ήδη μπει στο καράβι.
Η Ευρώπη είναι τραυματισμένη. Και η πληγή είναι η Creditanstalt.
Καλοκαίρι 1931: Αντίο στον κανόνα του χρυσού
Ο Χούβερ στις ΗΠΑ ανακοινώνει μορατόριουμ στις πολεμικές αποζημιώσεις. Η Βρετανία βλέπει τα αποθέματα χρυσού να συρρικνώνονται — από 200 σε 5 εκατομμύρια λίρες. Στις 21 Σεπτεμβρίου, το Λονδίνο εγκαταλείπει τον κανόνα του χρυσού. Μέσα σε λίγους μήνες, τον ακολουθούν 25 χώρες.
Ο παγκόσμιος κανόνας του χρυσού — η σπονδυλική στήλη του 19ου αιώνα — θρυμματίζεται.
Η παγκόσμια οικονομία εισέρχεται σε καθοδικό σπιράλ. Η Αυστρία επιβάλλει ελέγχους συναλλάγματος στις 9 Οκτωβρίου. Το αυστριακό νόμισμα απογυμνώνεται από αξιοπιστία. Οι πολίτες μετατρέπουν λίρες σε δολάρια και γαλλικά φράγκα. Οι απώλειες στα αποθέματα φτάνουν τα 550 εκατομμύρια σε έξι μήνες. Η κατάρρευση της Creditanstalt λειτουργεί σαν μαύρη τρύπα — καταπίνει χρήμα, εμπιστοσύνη, κράτη.
Οκτώβριος 1931 – Ιανουάριος 1933: Το τίμημα της διάσωσης
Η αυστριακή κυβέρνηση εγγυάται τις υποχρεώσεις της Creditanstalt. Συνολικό ποσό: 1.200 εκατομμύρια σε υποχρεώσεις. Ο ετήσιος προϋπολογισμός της χώρας; 1.800 εκατομμύρια. Οι αναλογίες είναι ασύλληπτες. Το κράτος διαλύεται για να σώσει την τράπεζα.
Η τελική λύση έρχεται το 1933. Η κυβέρνηση εθνικοποιεί την Creditanstalt. Εκδίδει προνομιούχες μετοχές. Παρέχει συντάξεις σε πιστωτές. Οι συνολικές ζημιές φτάνουν τα 1.070 εκατομμύρια. Η Κεντρική Τράπεζα αναλαμβάνει τα 700.
Η Αυστρία δεν βγαίνει αλώβητη. Η φτώχεια εξαπλώνεται. Οι πολιτικές εντάσεις θεριεύουν. Το 1934, σοσιαλιστές και φασίστες συγκρούονται στους δρόμους. Το 1938, ο Χίτλερ εισβάλλει. Οι όχλοι τον αποθεώνουν στη Βιέννη.
Η κατάρρευση της τράπεζας του Ρότσιλντ δεν άνοιξε μόνο οικονομικά ρήγματα. Άνοιξε τον δρόμο για τον εφιάλτη του φασισμού.
Το μεγάλο μάθημα
Η Creditanstalt είναι υπερβολικά μεγάλη για να αποτύχει. Αλλά και υπερβολικά μεγάλη για να σωθεί. Το πάθημα που αγνοεί η Ευρώπη το 1931 γίνεται πολλές δεκαετίες μετά σκληρό μάθημα για όλο τον κόσμο.
Το 2008, ο θάνατος της Lehman Brothers ξυπνά τα φαντάσματα της Βιέννης. Αυτή τη φορά, οι κυβερνήσεις παρεμβαίνουν εγκαίρως. Το παγκόσμιο σύστημα σώζεται – οριακά.
