Ένας άνδρας με μακρύ παλτό, πυκνά μαλλιά και βυθισμένα μάγουλα γονατίζει στην άκρη ενός μαζικού τάφου, παραδομένος στη μοίρα του. Τα δεκάδες πτώματα δίπλα του και ο οπλισμένος ναζί που έχει στρέψει το όπλο του στο κεφάλι του δεν αφήνουν περιθώρια αμφιβολίας – ο άντρας ξέρει πως η ζωή του έχει φτάσει στο τέλος της. Μέχρι σήμερα η ταυτότητα του θύματος παραμένει άγνωστη – ωστόσο αυτή του εκτελεστή θεωρείται πλέον κατά 99% βέβαιη.
Ο ψυχρός άνδρας που οπλοφορεί είναι κατά πάσα πιθανότητα ο ναζί εγκληματίας πολέμου Γιάκομπους Όνεν, όπως αναφέρει ο Γερμανός ιστορικός Γιούργκεν Ματέους.
Τα τελευταία ευρήματα του πρώην επικεφαλής του ερευνητικού τμήματος του Μουσείου Μνήμης του Ολοκαυτώματος των Ηνωμένων Πολιτειών δημοσιεύτηκαν προσφάτως στο περιοδικό Zeitschrift für Geschichtswissenschaft («Περιοδικό για την Ιστορική Επιστήμη») των εκδόσεων Metropol Verlag. «Πρόκειται για ένα τεράστιο βήμα προς την κατανόηση της ιστορικής πραγματικότητας του Ολοκαυτώματος», εξηγεί ο Ματέους στην DW.
Μία από τις πιο διάσημες φωτογραφίες του Ολοκαυτώματος
Η φωτογραφία είναι μία από τις πιο διάσημες εικόνες του Ολοκαυτώματος, γνωστή ως «Ο τελευταίος Εβραίος στη Βίνιτσα». Η φωτογραφία είδε το φως της δημοσιότητας για πρώτη φορά το 1961, στο πλαίσιο της δίκης του ναζί εγκληματία Άντολφ Άιχμαν στο Ισραήλ. Μέχρι σήμερα όμως γνωρίζαμε ελάχιστα για αυτήν – και ορισμένα απ’ όσα «ξέραμε» αποδείχθηκαν εν τέλει αναληθή.
Το πρακτορείο United Press International (UPI), που είχε κυκλοφορήσει τη φωτογραφία τότε, την είχε λάβει από τον Αλ Μος, επιζώντα του Ολοκαυτώματος. Ο Μος ανέφερε ότι την είχε λάβει στο Μόναχο το 1945, λίγο μετά την απελευθέρωσή του από τα αμερικανικά στρατεύματα, και την παρέδωσε στο UPI.
Ο τελευταίος Εβραίος του Μπερντίτσιβ
Το 2023 πάντως ο Ματέους διαπίστωσε ότι η φωτογραφία δεν τραβήχτηκε στη Βίνιτσα, όπως θεωρούνταν έως τότε, αλλά στο Μπερντίτσιβ, περίπου 150 χιλιόμετρα μακριά από το Κίεβο.
Η ανακάλυψη έγινε μάλλον συμπτωματικά. Πριν από λίγα χρόνια, το Μουσείο του Ολοκαυτώματος των ΗΠΑ έλαβε τα πολεμικά ημερολόγια του Αυστριακού στρατιώτη της Βέρμαχτ, Βάλτερ Ματέρνα, ο οποίος υπηρετούσε στο Μπερντίτσιβ το 1941. Στα ημερολόγια υπήρχε και εκεί η ίδια φωτογραφία – και μάλιστα σε πολύ καλύτερη ποιότητα. Στο πίσω μέρος αναγραφόταν: «Τέλη Ιουλίου 1941. Εκτέλεση Εβραίων από τα SS στο φρούριο του Μπερντίτσιβ. 28 Ιουλίου 1941».
Η αναζήτηση του εκτελεστή
Στα τέλη του 2023 ο Ματέους δημοσίευσε τα πορίσματα της έρευνάς του στο περιοδικό Holocaust and Genocide Studies.
Μετά την κυκλοφορία του περιοδικού, ο ιστορικός έλαβε πολλές πληροφορίες από αναγνώστες που ισχυρίζονταν πως αναγνώρισαν τον δράστη. Ένας συνταξιούχος καθηγητής τού έγραψε ότι αυτή η «φρικτή εικόνα» στοίχειωνε την οικογένειά του επί δεκαετίες, «επειδή δείχνει ένα μέλος των SS που μοιάζει με τον θείο της γυναίκας μου, τον αδελφό της μητέρας της, ο οποίος βρισκόταν εκεί ως μέλος της Einsatzgruppe C την περίοδο εκείνη».
Αυτός ο «θείος» ήταν ο Γιάκομπους Όνεν, γεννηθείς το 1906 στο χωριό Τίχελβαρφ κοντά στα σύνορα με την Ολλανδία. Σπούδασε γαλλικά, αγγλικά και αθλητισμό στο Γκέτινγκεν, με σκοπό να γίνει καθηγητής. Το 1931 εντάχθηκε στην SA, την παραστρατιωτική οργάνωση του ναζιστικού κόμματος, και έναν χρόνο αργότερα μεταφέρθηκε στα SS. Τον Ιούνιο του 1941 έγινε μέλος της Einsatzgruppe C, μίας μονάδας που διέπραξε μαζικές δολοφονίες εκατοντάδων χιλιάδων Εβραίων στην Ανατολική Ευρώπη.
«Η ένταξή του στην SA και αργότερα στα SS και η φοιτητική του πορεία στο Γκέτινγκεν – όπου το ναζιστικό φοιτητικό κίνημα ήταν εξαιρετικά ισχυρό – δείχνουν καθαρά τη διαδικασία εκναζισμού που πέρασε ο Όνεν», παρατηρεί ο Ματέους.
Η τεχνητή νοημοσύνη επιβεβαίωσε την ταυτότητα του Όνεν
Ο Όνεν σκοτώθηκε σε μάχη τον Αύγουστο του 1943. Και η αδερφή του είχε καταστρέψει μια συλλογή από επιστολές του, με αποτέλεσμα να μην μπορούν να διασταυρωθούν τα γεγονότα μέσα από τις δικές του μαρτυρίες.
Παρά τα εμπόδια, ειδικοί στην τεχνητή νοημοσύνη συνέβαλαν καθοριστικά στην ταυτοποίησή του. Χρησιμοποιώντας λογισμικό αναγνώρισης προσώπου βασισμένο σε τεχνητή νοημοσύνη κατόρθωσαν να ταυτοποιήσουν τον δολοφόνο με πολύ υψηλό βαθμό βεβαιότητας, χάρη κυρίως στον καθηγητή που αναγνώρισε τον συγγενή του και έστειλε φωτογραφίες του για σύγκριση.
«Όσο μεγαλύτερη είναι η διεπιστημονική συνεργασία – πράγμα όχι απολύτως αυτονόητο στις ανθρωπιστικές επιστήμες – τόσο το καλύτερο», τονίζει ο Ματέους, προσθέτοντας ότι στις συνεργατικές έρευνες γύρω από το Ολοκαύτωμα μπορούν να συμμετέχουν ιστορικοί τέχνης, ψυχολόγοι, πολιτικοί επιστήμονες, ειδικοί της τεχνητής νοημοσύνης και άλλοι.
Το θύμα παραμένει άγνωστο
Το όνομα και τα βιογραφικά στοιχεία του εκτελεστή είναι πλέον γνωστά. Ωστόσο, το θύμα παραμένει άγνωστο – όπως σε τόσες άλλες περιπτώσεις – παρ’ ότι το πρόσωπό του διακρίνεται καθαρά στη φωτογραφία. Αυτό βέβαια δεν προκαλεί έκπληξη, όπως εξηγεί ο Ματέους, δεδομένου ότι οι ναζί σκοπίμως δεν κατέγραφαν τα ονόματα όσων εκτελούσαν στην Ανατολική Ευρώπη.
«Τα τελευταία χρόνια γίνονται τεράστιες προσπάθειες να ταυτοποιηθούν τα θύματα. Ποιοι ήταν αυτοί οι άνθρωποι; Μεγάλο μέρος της έρευνας έγινε χάρη στη συμβολή των επιζώντων, οι οποίοι αναγνωρίζουν πρόσωπα από φωτογραφίες, μαρτυρίες και αρχεία», αναφέρει ο Ματέους.
Ο ιστορικός πάντως είναι «συγκρατημένα αισιόδοξος» πως η τεχνητή νοημοσύνη, η συλλογική έρευνα και η διεπιστημονική συνεργασία θα μπορέσουν κάποια μέρα να αποκαλύψουν και την ταυτότητα του θύματος της φωτογραφίας, αλλά και να βοηθήσουν στη διεύρυνση και την εμβάθυνση των ιστορικών ερευνών γύρω από το Ολοκαύτωμα.
«Πολλά εξαρτώνται και από τη βούληση της κοινωνίας – όχι μόνο των πολιτικών, αλλά και των ίδιων των ανθρώπων και των οικογενειών, που πρέπει να τεθούν αντιμέτωποι με το παρελθόν τους», καταλήγει ο ιστορικός.
Πηγή: Deutsche Welle
