Το 1984, ένας Γερμανός ιστορικός συγκέντρωσε 210 αιτιάσεις ιστορικών για την πτώση της Ρώμης. Από τις δηλητηριάσεις από μόλυβδο και τις βαρβαρικές εισβολές έως τον Χριστιανισμό, την ηθική παρακμή και την ουρική αρθρίτιδα. Αλλά, είναι πάντα δύσκολο να ξεδιαλύνει κανείς τις αιτίες της πτώσης ενός πολιτισμου.
«Αφού μελέτησα τους δυναμικούς πολιτισμούς όπως της Αθήνας, της Ρώμης, της Βαγδάτης του Χαλιφάτου των Αββασιδών, της Κίνας της δυναστείας Σονγκ, της Αναγέννησης στην Ιταλία και της Ολλανδικής Δημοκρατίας, μπορώ να επιβεβαιώσω ότι δεν υπάρχει μία και μοναδική εξήγηση. Κάθε χρυσή εποχή είχε τα δικά της χαρακτηριστικά και τη δική της αιτία πτώσης» αναφέρει σε άρθρο του στην Washington Post, o Johan Norberg, ανώτερος ερευνητής στο Ινστιτούτο Cato και συγγραφέας.
Κατά τον Norberg, «συχνά, οι γνωστοί καβαλάρηδες της Αποκάλυψης — ο πόλεμος, οι επιδημίες και οι φυσικές καταστροφές — έπαιξαν κάποιο ρόλο. Αλλά τέτοιες καταστροφές συνέβαιναν πολλές φορές και οι πολιτισμοί συνήθως ανέκαμπταν. Οι πόλεις μπορούν να ξαναχτιστούν και η γνώση σπάνια χάνεται. Αυτό που αποδείχθηκε μοιραίο ήταν κάτι πιο λεπτό: εν μέσω ορισμένων από αυτές τις κρίσεις, οι πολιτισμοί άρχισαν να χάνουν την αυτοπεποίθησή τους. Η νοοτροπία και η ψυχοσύνθεσή τους άλλαξαν.
Ο Norberg αρχικά παραπέμπει σε μία τάση του TikTok, τα περασμένα χρόνια, όπου «όλο και περισσότεροι, άνθρωποι αναλογίζονταν καθημερινά την περίοδο της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Ένας λόγος μπορεί να είναι ότι η πτώση της Ρώμης είναι ένα memento mori — μια υπενθύμιση ότι και είμαστε θνητοί. Όσο ασφαλής, πλούσια και ισχυρή και αν φαίνεται η Αμερική, όλα μπορεί να καταρρεύσουν, όπως συνέβη εκείνη την ημέρα το 476 μ.Χ., όταν ο τελευταίος αυτοκράτορας της Δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας εκθρονίστηκε».
Και συνεχίζει, γράφοντας μεταξύ άλλων:
«Οι Αμερικανοί ιδρυτές συνειδητά διαμόρφωσαν τη νέα τους χώρα και μεγάλο μέρος της αρχιτεκτονικής της με πρότυπο την αρχαία Αθήνα και τη Ρώμη. Από τότε, οι Αμερικανοί κατά καιρούς φοβούνται ότι ζούμε στην αντίστοιχη φάση παρακμής και πτώσης.
Σήμερα, ένας συνδυασμός παραγόντων – από γεωπολιτικές εντάσεις και αυξανόμενα χρέη έως την αμφισβήτηση του ελεύθερου εμπορίου και του κράτους δικαίου από την κυβέρνηση Τραμπ- έχει επαναφέρει αυτόν τον φόβο με δύναμη. Οι άνθρωποι αναρωτιούνται αν ο χρόνος για το αμερικανικό πείραμα τελειώνει και αν ο Κινέζος ηγέτης Σι Τζινπίνγκ έχει δίκιο όταν δηλώνει ότι «η Ανατολή ανεβαίνει ενώ η Δύση παρακμάζει».
Το επόμενο έτος σηματοδοτεί τα 250 χρόνια της Αμερικής. Λίγες χρυσές εποχές έχουν διαρκέσει τόσο πολύ – και αν οι Αμερικανοί δεν υιοθετήσουν μια νέα προοπτική, η δική μας θα μπορούσε σύντομα να τελειώσει.
Αθήνα VS Σπάρτης
Ο αρχαίος Έλληνας ιστορικός Θουκυδίδης μίλησε για δύο αντιλήψεις: αυτή των Αθηναίων, που ήταν πρόθυμοι να εξερευνήσουν τον κόσμο για να αποκομίσουν νέες γνώσεις, και αυτή των Σπαρτιατών, που προτιμούσαν να μένουν στην πατρίδα τους για να προστατεύσουν όσα ήδη είχαν.
Σε γενικές γραμμές, το αθηναϊκό πνεύμα συνδέεται με τις χρυσές εποχές. Οι πολιτισμοί ευημερούσαν όταν ήταν ανοιχτοί στις επιρροές των εμπόρων και των μεταναστών και όταν επέτρεπαν στους ανθρώπους να πειραματίζονται με νέες ιδέες και καινοτομίες. Αυτό απαιτούσε ανοχή στον πλουραλισμό και στις καινοτομίες, καθώς και θεσμούς και κανόνες που να περιορίζουν την αυθαίρετη χρήση της εξουσίας από τους ηγέτες.
Τα «πειράματα» της Κίνας
Η σύγχρονη Κίνα αποτελεί ένα άλλο παράδειγμα της σημασίας μιας τέτοιας νοοτροπίας. Η άνοδός της έχει χαρακτήρα αθηναϊκό, ξεκινώντας από τη «μεταρρύθμιση και το άνοιγμα» του Ντενγκ Σιαοπίνγκ το 1978, όταν η χώρα αγκάλιασε την επιχειρηματικότητα και το εμπόριο. Η πρόσφατη σπαρτιατική καταστολή των ελευθεριών και της ιδιωτικής επιχειρηματικότητας από τον Σι απειλεί να αναιρέσει αυτά τα κέρδη. Η παραγωγικότητα έχει επιβραδυνθεί, το χρέος έχει εκτοξευθεί και η εμπιστοσύνη έχει μειωθεί. Είναι δύσκολο να δούμε την Ανατολή να αναπτύσσεται με αυτόν τον τρόπο.
«Φρένο», όταν οι πολιτισμοί γίνονταν ανήσυχοι
Είναι δύσκολο να διατηρηθούν οι ανοιχτές κοινωνίες για μεγάλο χρονικό διάστημα. Όταν οι πολιτισμοί γίνονταν ανήσυχοι, η περιέργεια έδινε τη θέση της σε καθεστώς ελέγχου και το ελεύθερο εμπόριο σε φραγμούς. Ο λαός είχε την τάση να αναζητά ισχυρούς ηγέτες και να κυνηγάει αποδιοπομπαίους τράγους.
Σε περιόδους αναταραχής, το Χαλιφάτο των Αββασιδών και η Αναγεννησιακή Ιταλία επέβαλαν την ορθοδοξία και καταδίωξαν τους αιρετικούς. Ακόμη και η ανοιχτόμυαλη Αθήνα καταδίκασε τον Σωκράτη σε θάνατο.
Το 1672, οι συνήθως ανεκτικοί Ολλανδοί λιντσάρισαν τον Γιόχαν ντε Βιτ, τον πολιτικό που τους είχε οδηγήσει στην ευημερία, και εκκαθάρισαν τα πανεπιστήμια τους από τους διανοούμενους του Διαφωτισμού.
Μετατόπιση στην σπαρτιάτικη νοοτροπία
Οι παραλληλισμοί με τον κόσμο μας είναι ανησυχητικοί. Από την αλλαγή της χιλιετίας, η κυρίαρχη δυτική νοοτροπία έχει μετατοπιστεί από την αθηναϊκή στην σπαρτιατική. Έχουμε υποστεί τρομοκρατία, πολέμους, πανδημία και οικονομική αναταραχή, ενώ τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχουν εντείνει την πόλωση και οι πολιτικοί μαθαίνουν πώς να διαιρούν και να κυριαρχούν.
Ο κόσμος φαίνεται όλο και πιο επικίνδυνος, με αποτέλεσμα να υπάρχει αντίδραση κατά του εμπορίου και της μετανάστευσης.
Ταυτόχρονα, έχουν αναπτυχθεί δύο αντιδραστικές δυνάμεις στον σύγχρονο πολυπολισμό: μια σκληρή εθνικιστική δεξιά και μια ριζοσπαστική αντιφιλελεύθερη αριστερά. Παρουσιάζονται ως αντίθετες, αλλά είναι ενωμένες στην εμμονή τους με την πολιτική των προσωπικοτήτων και το όραμα της ομοιομορφίας, στο οποίο οι εναλλακτικές ιδέες και κουλτούρες θεωρούνται απειλές».
Αυτή η φιλοδοξία να επιβληθεί μια ιδέα σε όλους παρουσιάζεται πάντα ως έκκληση για ενότητα. Στην πράξη, δημιουργεί ένα παιχνίδι μηδενικού αθροίσματος που τροφοδοτεί τις συγκρούσεις.
«Αν η καταστροφή είναι το πεπρωμένο μας πρέπει να είμαστε εμείς οι ίδιοι οι δημιουργοί και οι εκτελεστές της»
Οι ΗΠΑ έχουν μοναδικά πλεονεκτήματα. Έχουν ανεξάρτητα δικαστήρια και ως επί το πλείστον ελεύθερα μέσα ενημέρωσης. Απολαμβάνουν σχετική γεωπολιτική ασφάλεια. Καθώς η χώρα πλησιάζει την 250ή επέτειό της, πρέπει να θυμόμαστε τη ρήση του Αβραάμ Λίνκολν ότι κανένας εξωτερικός εχθρός δεν θα μπορούσε με τη βία να πιει νερό από τον ποταμό Οχάιο. «Αν η καταστροφή είναι το πεπρωμένο μας», είπε, «πρέπει να είμαστε εμείς οι ίδιοι οι δημιουργοί και οι εκτελεστές της. Ως έθνος ελεύθερων ανθρώπων, πρέπει να ζήσουμε για πάντα ή να αυτοκτονήσουμε».
naftemporiki.gr
