Τα τελευταία 24ωρα γίνεται ολοένα και πιο έντονα λόγος για μία ανατροπή καθεστώτος στο Ιράν. Μάλιστα μερίδα αναλυτών πιστεύει ότι ακριβώς αυτό εννοεί ο Ντόναλντ Τραμπ όταν μιλάει για κάτι «καλύτερο» από απλή κατάπαυση πυρός.
Ο Μπενιαμίν Νετανιάχου δεν έχει επίσης κρύψει ότι απώτερος στόχος είναι πράγματι αυτός, ενώ φέρεται να πιέζει τις ΗΠΑ να ανάψουν το πράσινο φως για την εξόντωση του Αγιατολάχ Αλί Χαμενεΐ.
Έχει λοιπόν ενδιαφέρον να δούμε από ποιους και πώς ασκείται η εξουσία στην Ισλαμική Δημοκρατία. Το Bloomberg εξηγεί που αρχίζουν και πού σταματούν τα όρια του κάθε προσώπου και θεσμού.
Ο ανώτατος άρχων και ο πρόεδρος
Η ανώτατη αρχή στο Ιράν είναι ο Αγιατολάχ. Ορίζεται από ένα συμβούλιο ισλαμικών κληρικών και έχει τον απόλυτο έλεγχο σε όλα τα επίπεδα εξουσίας: την κυβέρνηση, τη Δικαιοσύνη, τα μέσα ενημέρωσης και τις ένοπλες δυνάμεις – συμπεριλαμβανομένων των Φρουρών της Επανάστασης (IRGC), ενός από τα ισχυρότερα θεσμικά όργανα της χώρας. Από το 1989 ανώτατος ηγέτης του Ιράν είναι ο Αλί Χαμενεΐ.
Το Ιράν εκλέγει πρόεδρο. Σήμερα στη θέση βρίσκεται ο μεταρρυθμιστής Μασούντ Πεζεσκιαν– αλλά η εξουσία του είναι περιορισμένη και ασκείται υπό την εποπτεία του ανώτατου ηγέτη.
Οι εκλογές στο Ιράν επηρεάζονται έντονα από το Συντηρητικό Συμβούλιο των Φρουρών, το οποίο απορρίπτει υποψηφίους που θεωρούνται εν δυνάμει απειλή για το θεοκρατικό καθεστώς. Το ίδιο συμβούλιο διαθέτει και δικαίωμα βέτο επί των νόμων που εγκρίνει το Κοινοβούλιο. Το κοινοβουλευτικό σώμα, παρ’ όλα αυτά, ασκεί ορισμένους ελέγχους στην εκτελεστική εξουσία – εγκρίνει τον προϋπολογισμό, τις διεθνείς συμφωνίες και τους υπουργούς, τους οποίους μπορεί και να καθαιρέσει.
Οι Φρουροί της Επανάστασης: Κράτος εν κράτει
Οι Φρουροί της Επανάστασης (IRGC) δημιουργήθηκαν μετά την Ισλαμική Επανάσταση του 1979 και έχουν εξελιχθεί σε τεράστια πολιτική και οικονομική δύναμη. Εκτιμάται ότι ελέγχουν το 20% έως 40% της οικονομίας της χώρας, μέσω υποδομών, ομίλων και κατασκευαστικών κολοσσών. Αυτή η οικονομική επιρροή λειτουργεί ως εργαλείο εύνοιας και απασχόλησης, εδραιώνοντας την πίστη στο καθεστώς.
Οι Φρουροί είναι υπεύθυνοι για την εσωτερική ασφάλεια και παρεμβαίνουν στρατιωτικά σε όλη τη Μέση Ανατολή, εξυπηρετώντας τα στρατηγικά συμφέροντα του καθεστώτος. Η πολιτοφυλακή Basij, με πολιτικά ρούχα, καταστέλλει τις εσωτερικές διαμαρτυρίες, ενώ η Δύναμη Κουντς – η πιο επίλεκτη μονάδα – ηγείται των επιχειρήσεων στο εξωτερικό. Οι IRGC διαθέτουν και δική τους υπηρεσία πληροφοριών, η οποία είναι συχνά ισχυρότερη από το επίσημο Υπουργείο Πληροφοριών.
Ο Χαμενεΐ ενίσχυσε περαιτέρω τη θέση του μέσα από τη στενή του σχέση με τους Φρουρούς, τον ρόλο των οποίων κατέστησε ακόμη πιο κεντρικό στον έλεγχο της πολιτικής, οικονομικής και κατασταλτικής μηχανής.
Πώς διατηρείται το καθεστώς στην εξουσία
Οι ηγέτες της Ισλαμικής Επανάστασης, επιδιώκοντας να ξεχωρίσουν από την κοσμική μοναρχία του Σάχη, επένδυσαν σε υποδομές και βασικές υπηρεσίες στις παραμελημένες αγροτικές περιοχές: ηλεκτροδότηση, καθαρό νερό, υγειονομική περίθαλψη και εκπαίδευση. Από την επανάσταση μέχρι σήμερα, τα ποσοστά αλφαβητισμού υπερδιπλασιάστηκαν.
Ωστόσο, η φτώχεια παραμένει εκτεταμένη. Η οικονομία –πληγωμένη από τις αμερικανικές κυρώσεις, τη διαφθορά και την κακοδιαχείριση– δεν έχει καταφέρει να καλύψει τις ανάγκες ενός πληθυσμού που έχει σχεδόν τριπλασιαστεί, από 37 εκατομμύρια το 1979 σε περίπου 90 εκατομμύρια σήμερα. Η ανεξέλεγκτη ακρίβεια και ο πληθωρισμός έχουν φουντώσει την κοινωνική δυσαρέσκεια, οδηγώντας σε συχνότερες διαδηλώσεις, που συνήθως καταπνίγονται από τη Basij και τις δυνάμεις ασφαλείας.
Οι διαδηλωτές έρχονται αντιμέτωποι με ξυλοδαρμούς, συλλήψεις, ακόμα και εκτελέσεις. Οι υπηρεσίες ασφαλείας στοχοποιούν Ιρανούς με δεσμούς με τη Δύση και συχνά κατηγορούν τους αντιφρονούντες για κατασκοπεία. Μέσα από τον έλεγχο των κρατικών ΜΜΕ, τις επιθέσεις στην ανεξάρτητη δημοσιογραφία και τη λογοκρισία στα social media, το καθεστώς διατηρεί αυστηρό έλεγχο στον δημόσιο λόγο. Μέσα από τα κατασκευαστικά έργα των Φρουρών της Επανάστασης, προσφέρονται δουλειές και δημόσια έργα που ενισχύουν τη συμμαχία του καθεστώτος με οικονομικά και θρησκευτικά συμφέροντα. Στο εξωτερικό, το Ιράν αυτοπροβάλλεται ως προστάτης των ισλαμικών αξιών και αντίπαλος της “ιμπεριαλιστικής” επιρροής των ΗΠΑ και του Ισραήλ.
Υπάρχει αντιπολίτευση;
Οργανωμένη και νομιμοποιημένη αντιπολίτευση δεν υφίσταται. Οι πολίτες εκφράζουν ιδιωτικά τη δυσαρέσκειά τους για το καθεστώς, αλλά αυτό δεν αντανακλάται στα ελεγχόμενα ΜΜΕ. Οι μόνες πολιτικές παρατάξεις που μπορούν να λειτουργούν είναι όσες αποδέχονται τον θεοκρατικό χαρακτήρα του κράτους και την υπεροχή του ισλαμικού νομικού συστήματος.
Οι πολιτικές δυνάμεις χωρίζονται σε τρεις κατηγορίες:
- Υπερσυντηρητικοί, όπως ο Χαμενεΐ και ο Εμπραχίμ Ραΐσι (ο οποίος σκοτώθηκε σε συντριβή ελικοπτέρου το 2024),
- Μετριοπαθείς συντηρητικοί, όπως ο πρώην πρόεδρος Χασάν Ρουχανί,
- Μεταρρυθμιστές, όπως ο σημερινός πρόεδρος Πεζεσκιαν, που ζητούν περιορισμένες μεταρρυθμίσεις εντός του συστήματος.
Τι θέλει η κοινωνία
Οι τελευταίες εκλογές σημείωσαν ιστορικά χαμηλή συμμετοχή – ένδειξη ευρείας απογοήτευσης και απάθειας. Οι διαμαρτυρίες επικεντρώνονται κυρίως στην οικονομική δυσχέρεια, στους περιοριστικούς νόμους, στη διαφθορά και στη διαχειριστική ανεπάρκεια. Οι εθνοτικές μειονότητες –Κούρδοι, Μπαλούχοι και Άραβες– έχουν ιστορικά περιθωριοποιηθεί και συχνά γίνονται στόχος βίαιης καταστολής.
Η εξέγερση του 2022, μετά τον θάνατο της 22χρονης Μαχσά Αμινί υπό κράτηση για παραβίαση των κανόνων ένδυσης, αποτέλεσε τη μεγαλύτερη πρόκληση για το καθεστώς από το 1979. Γυναίκες, νέοι και μειονότητες συμμετείχαν μαζικά στις διαδηλώσεις, όμως η απουσία οργανωμένης αντιπολίτευσης και ο ασφυκτικός κρατικός έλεγχος δεν επέτρεψαν τη συγκρότηση βιώσιμου πολιτικού κινήματος.
