Για να μείνουν όλα όπως είναι, πρέπει να αλλάξουν τα πάντα. Το διάσημο απόφθεγμα από τον «Γατόπαρδο» του Τζουζέπε Τομάζι ντι Λαμπεντούζα – ένα μυθιστόρημα για την παρακμή των αριστοκρατών στη Σικελία του 19ου αιώνα – συμπυκνώνει ιδανικά το υπαρξιακό δίλημμα της Ευρώπης στον 21ο αιώνα, σχολιάζει ο Economist.
Μια ήπειρος γεμάτη πρώην αυτοκρατορίες παρακολουθεί άβολα τον κόσμο που άλλοτε κυριαρχούσε να την ξεπερνά ή να προχωρά θρασύτατα μπροστά. Η ανάγκη για αλλαγή είναι σαφής. Κι όμως, η Ευρώπη μοιάζει να αντιδρά στις προσαρμογές με την ακινησία ενός παρηκμασμένου ιταλού ευγενή. «Θεέ μου, δώσε μου τη θέληση να κάνω μεταρρυθμίσεις – αλλά γίνεται να το κάνουμε αύριο;»
Η Ευρωπαϊκή Ένωση, ο θεσμικός πυρήνας της ηπείρου, φαίνεται να έχει υιοθετήσει την αμέριμνη πεποίθηση πως μόνο μια κρίση μπορεί να τη μετακινήσει. Γι’ αυτό είναι καίριο να αντιληφθεί πως η κρίση είναι ήδη εδώ. Η Ε.Ε. βασιζόταν επί δεκαετίες στην Κίνα για ανάπτυξη, στη ρωσική ενέργεια για τη βιομηχανία της και στην αμερικανική στρατιωτική ισχύ για την ασφάλειά της.
Όμως τρία χρόνια πολέμου στην Ουκρανία και τρεις μήνες επιθετικής, συναλλακτικής πολιτικής του Ντόναλντ Τραμπ στις ΗΠΑ έχουν προκαλέσει σεισμικές ανατροπές. Μέσα στην παγκόσμια αναταραχή, η Ευρώπη πρέπει να αγκαλιάσει την αλλαγή, προειδοποιεί ο Economist και προσθέτει: «Όπως μια ξεπεσμένη αριστοκρατική οικογένεια που αντιλαμβάνεται, έστω και αργά, ότι πρέπει να απολύσει μπάτλερ και καμαριέρες για να μην χρεοκοπήσει, η Ευρώπη οφείλει να εγκαταλείψει τις πολιτικές πολυτέλειες που δεν αντέχει πια».
Η σχέση με τη Βρετανία
Ας ξεκινήσει από τη στάση της απέναντι στη Βρετανία. Η αντιπαράθεση με το Λονδίνο λειτουργεί σαν ένοχη απόλαυση για τις Βρυξέλλες από το 2020, όταν το Ηνωμένο Βασίλειο έγινε η πρώτη χώρα που αποχώρησε από την Ένωση. Το Brexit δεν αποτελεί πρότυπο προς μίμηση αλλά παράδειγμα προς αποφυγή, ομολογεί ο Economist. Για αυτό λοιπόν δεν υπάρχει και κανένας λόγος για κακεντρέχειες, για μία στάση που θυμίζει «απατημένο εραστή». Η διατήρηση της κόντρας αποτελεί πολυτέλεια – και μάλιστα επιζήμια. Η Βρετανία διαθέτει στρατιωτικό, γεωπολιτικό και βιομηχανικό εκτόπισμα που θα μπορούσε να ενισχύσει τον ευρωπαϊκό ρόλο στην Ουκρανία. Στις 19 Μαΐου αναμένεται συμφωνία που θα της επιτρέπει να συμμετέχει σε ευρωπαϊκά αμυντικά προγράμματα. Όμως οι διαπραγματεύσεις σαμποτάρονται από άσχετα ζητήματα – με πιο χαρακτηριστικό, τη γαλλική απαίτηση να ρυθμιστούν πρώτα τα… αλιευτικά δικαιώματα. «Αυτό είναι ορισμός της μικροπρέπειας», κατά τον Economist.
Oι υποδείξεις σε τρίτες χώρες
Αυτοκαταστροφική είναι και η προσέγγιση της Ευρώπης προς τρίτες χώρες. Επί χρόνια, η Ε.Ε. επιχείρησε να επιβάλει τους κανόνες της (για το περιβάλλον, τα εργασιακά κ.ά.) πέρα από τα σύνορά της, με τους γραφειοκράτες των Βρυξελλών να απολαμβάνουν το λεγόμενο “Brussels effect” – την ικανότητα της Ευρώπης να θέτει παγκόσμια πρότυπα μέσω κανονισμών.
Οι αντιδράσεις χωρών όπως η Ινδονησία, που καλούνταν να καλλιεργούν φοινικόδεντρα «έτσι και όχι αλλιώς», αγνοούνταν επιδεικτικά. Όμως πλέον η Ευρώπη χρειάζεται επειγόντως εμπορικές συμφωνίες για να αντισταθμίσει τον αμερικανικό προστατευτισμό. Το να συμπεριφέρεται σαν οικονομικός κολοσσός, όταν η πραγματικότητα είναι πως συρρικνώνεται, είναι πολυτέλεια που δεν αντέχεται.
Οι εκθέσεις μένουν στα συρτάρια
Κάποια γραφειοκρατικά εμπόδια έχουν αρχίσει να ξηλώνονται. Όμως πολλά παραμένουν, ακόμη και εντός της ίδιας της Ε.Ε. Αν οι εμπορικές σχέσεις με τις ΗΠΑ σκοντάφτουν, τα 27 κράτη-μέλη θα έπρεπε να ενισχύσουν τις μεταξύ τους συναλλαγές. Αντ’ αυτού, τα διοικητικά εμπόδια στις υπηρεσίες αντιστοιχούν – σύμφωνα με το ΔΝΤ – σε δασμό 110%.
Οι Βρυξέλλες παραγγέλνουν πολυσέλιδες εκθέσεις για την εμβάθυνση της ενιαίας αγοράς και στη συνέχεια τις αγνοούν – μια παράδοση σχεδόν ιερή. Χαρακτηριστικό παράδειγμα: η έκθεση των 400 σελίδων του πρώην Ιταλού πρωθυπουργού Μάριο Ντράγκι, που δημοσιεύθηκε το 2023 με πλήθος λογικών προτάσεων, παραμένει στα συρτάρια.
Η δημογραφική βόμβα – και η άρνηση της πραγματικότητας
Μια ακόμα ακριβή συνήθεια της Ευρώπης είναι να αναβάλλει προβλήματα μέχρι να γίνουν ασήκωτα. Πάρτε για παράδειγμα τη γήρανση του πληθυσμού. Το 1980, υπήρχαν πέντε εργαζόμενοι για κάθε συνταξιούχο. Σήμερα είναι τρεις – και το 2050 θα είναι μόλις δύο.
Οι προφανείς λύσεις απορρίπτονται ως μη ρεαλιστικές ή πολιτικά δύσκολες. Η αύξηση των γεννήσεων έχει αποτύχει, η μαζική μετανάστευση προκαλεί πολιτικές αντιδράσεις, ενώ η σύνδεση της ηλικίας συνταξιοδότησης με το προσδόκιμο ζωής – μια απλή και αναγκαία λύση – θεωρείται ακόμα ταμπού. Άλλη μία πολυτέλεια που δεν αντέχεται πια.
Η άμυνα – η πιο ακριβή απερισκεψία όλων
Ίσως η πιο ηδονιστική συνήθεια των τελευταίων δεκαετιών ήταν η παραμέληση της άμυνας. Η Ευρώπη ξόδεψε το «μέρισμα ειρήνης» μετά τον Ψυχρό Πόλεμο σε κοινωνικές δαπάνες, αγνοώντας τις στρατιωτικές της υποχρεώσεις.
Ορισμένες χώρες, όπως η Ιταλία και το Βέλγιο, μόλις πρόσφατα άρχισαν να πλησιάζουν τον στόχο του 2% για αμυντικές δαπάνες που είχε συμφωνηθεί στο ΝΑΤΟ από το 2014. Τώρα υπόσχονται 3% και άνω – χωρίς, όμως, να λένε πώς θα το χρηματοδοτήσουν. Με κοινό ευρωπαϊκό χρέος; Αντίθετο με το δόγμα της Γερμανίας. Με περικοπές στο κοινωνικό κράτος; Πολιτικά οδυνηρό. Το να πιστεύεις πως δεν υπάρχουν διλήμματα είναι μια ψευδαίσθηση που κράτησε πολύ, προειδοποιεί ο Economist.
Αποχαιρετώντας τις ψευδαισθήσεις
Η κατάργηση των «πολιτικών πολυτελείας» είναι επιβεβλημένη – όχι μόνο επειδή κοστίζουν, αλλά επειδή εμποδίζουν την προσοχή στα ουσιώδη. Ο στόχος για μηδενικές εκπομπές ρύπων έως το 2050 είναι ακριβός αλλά απαραίτητος – αν και κάποιες οικολογικές υπερβολές πρέπει να επανεξεταστούν.
Ούτε και το κοινωνικό κράτος είναι περιττό – είναι αναπόσπαστο κομμάτι της ευρωπαϊκής ταυτότητας. Όμως για να εστιάσεις σε όσα πραγματικά έχουν σημασία, πρέπει πρώτα να κατανοήσεις πως σε έναν κόσμο που αλλάζει, αλλάζουν και οι προτεραιότητες.
