Για τον ισχυρότερο άνδρα του πλανήτη, τον Ντόναλντ Τραμπ, ο δρόμος προς μια νέα «χρυσή εποχή» περνά μέσα από μεγάλα, όμορφα εμπόδια που κρατούν έξω τα ξένα προϊόντα και τους ξένους ανθρώπους.
Η ιστορία όμως αποκαλύπτει ότι δεν ήταν ποτέ τα τείχη, αλλά τα ανοίγματα εκείνα που γεννούσαν μεγαλειώδεις αυτοκρατορίες και εποχές.
Αυτό υποστηρίεζι ο Σουηδός ιστορικός Johan Norberg στο νέο του βιβλίο Peak Human, που παρουσιαζει ο. Economist. Το βιβλίο παρακολουθεί την άνοδο και την πτώση χρυσών εποχών ανά τους αιώνες – από την αρχαία Αθήνα μέχρι την Αγγλοσφαίρα, περνώντας από το χαλιφάτο των Αββασιδών.
Το κοινό νήμα ανάμεσα σε όλες; Οι κοινωνίες που ξεχώρισαν ήταν εκείνες που ήταν πιο ανοιχτές – στο εμπόριο, στους ξένους και στις ιδέες που προκαλούσαν τους ισχυρούς. Κάθε φορά που έκλειναν, έχαναν και τη λάμψη τους.
Το παράδειγμα της δυναστείας Σονγκ
Ένα εντυπωσιακό παράδειγμα είναι η δυναστεία των Σονγκ στην Κίνα (960–1279 μ.Χ.). Οι αυτοκράτορες της Σονγκ προτιμούν το κράτος δικαίου από τις αυθαίρετες διαταγές. Καθιερώνουν εξετάσεις αξιοκρατίας για τη στελέχωση της δημόσιας διοίκησης. Ο πρώτος αυτοκράτορας εγκαινιάζει μια ριζοσπαστική μεταρρύθμιση: σταματά να εκτελεί όσους αξιωματούχους διαφωνούν μαζί του.
Οι αγρότες αποκτούν δικαιώματα ιδιοκτησίας και ελευθερία μετακίνησης, με αποτέλεσμα να υπερδιπλασιαστεί η αγροτική παραγωγή και να στηριχθεί η άνθηση γιγάντιων πόλεων. Στον 12ο αιώνα, η πρωτεύουσα Καϊφένγκ έχει 65 φορές τον πληθυσμό του Λονδίνου.
Η εσωτερική ναυσιπλοΐα απογειώνει το εμπόριο, ενώ η διεθνής εμπορική δραστηριότητα ενισχύεται. Οι έμποροι εκδίδουν χαρτονόμισμα έξι αιώνες πριν τους Ευρωπαίους – και το κράτος το υιοθετεί. Η μεταφορά βαρέων χάλκινων νομισμάτων γίνεται παρελθόν.
Άνευ προηγουμένου ανταλλαγή ιδεών
«Οι ασφυκτικά γεμάτες πόλεις γίνονται σκηνικό για μια άνευ προηγουμένου ανταλλαγή ιδεών, προϊόντων και υπηρεσιών», γράφει ο Norberg. Τεχνίτες ανακαλύπτουν νέες βιομηχανικές διαδικασίες, όπως τη χρήση άνθρακα για τη μεταλλουργία. Η εφεύρεση κινητών τυπογραφικών στοιχείων επιτρέπει μαζική εκτύπωση φτηνών βιβλίων – τόσο φτηνών που ένας φιλόσοφος διαμαρτύρεται πως οι άνθρωποι θα σταματήσουν να αποστηθίζουν τα κλασικά κείμενα.
Μέχρι το 1200, η Κίνα της Σονγκ έχει την πλουσιότερη οικονομία του κόσμου, εμπορικό στόλο με «δυνατότητα να ανακαλύψει τον κόσμο» και μια κουλτούρα τεχνολογικής περιέργειας που θα μπορούσε να είχε προκαλέσει Βιομηχανική Επανάσταση αιώνες πριν την Ευρώπη.
Η πτώση των Μινγκ
Ώσπου φτάνουν οι Μογγόλοι. Η εικόνα του Τζένγκις Χαν και των αιμοσταγών επιδρομών του είναι ακριβής, αλλά η μογγολική δυναστεία φροντίζει να διατηρήσει τα τεχνολογικά θαύματα των προκατόχων της – έστω κι αν δεν προσθέτει πολλά. Η πραγματική εσωστρέφεια αρχίζει με τους αυτοκράτορες της δυναστείας των Μινγκ το 1368.
Η ελεύθερη μετακίνηση καταργείται. Η ελεύθερη εργασία αντικαθίσταται από καταναγκαστική. Το εξωτερικό εμπόριο τιμωρείται με θάνατο και η ναυπήγηση πλοίων απαγορεύεται. Νοσταλγώντας τις «παλιές καλές εποχές», ένας αυτοκράτορας γυρίζει τα πάντα 500 έτη πίσω.
Όσοι άνδρες συλλαμβάνονται με λάθος χτένισμα ευνουχίζονται – μαζί και οι κουρείς τους. Εξαιτίας αυτής της αντιδραστικής πολιτικής, τα εισοδήματα στην Κίνα μειώνονται στο μισό μεταξύ 1080 και 1400. Η χώρα ξαναβρίσκει τη δύναμή της μόλις ανοίγει και πάλι στον κόσμο, στον 20ό αιώνα.
Η οικονομικά φιλελεύθερη Αθήνα
Ορισμένες από τις χρυσές εποχές που περιγράφει ο Norberg είναι γνώριμες. Αλλά προσθέτει νέες λεπτομέρειες και αιχμηρά επιχειρήματα. Η αρχαία Αθήνα δεν ήταν μόνο το λίκνο της δημοκρατίας – ήταν, με τα δεδομένα της εποχής, εξαιρετικά φιλελεύθερη. Οι δασμοί ήταν μόλις 2%.
Οι ξένοι ήταν ευπρόσδεκτοι: ένας πρώην δούλος από τη Συρία γίνεται ένας από τους πλουσιότερους άνδρες της πόλης. Με βάση δείκτη του Fraser Institute, οι αρχαίοι Αθηναίοι απολάμβαναν περισσότερη οικονομική ελευθερία απ’ ό,τι οποιοδήποτε σύγχρονο κράτος – ξεπερνώντας οριακά το Χονγκ Κονγκ και τη Σιγκαπούρη. (Η ελευθερία αυτή δεν αφορούσε γυναίκες ή δούλους – περιορισμός κοινός σε όλες τις «χρυσές εποχές» προ του 20ού αιώνα.).
Η Ρώμη της γνώσης
Η Ρώμη αντλεί ισχύ καλλιεργώντας συμμαχίες και δίνοντας υπηκοότητα στους κατακτημένους λαούς. Διδάσκεται με πάθος από όσους καταβάλλει – Έλληνες δούλοι μαθαίνουν στα ρωμαϊκά παιδιά λογική, φιλοσοφία και θέατρο. Κατά την ακμή της, η Ρώμη διοικείται από ενιαίο νομικό σύστημα, οι αγορές είναι σχετικά ελεύθερες και 400.000 χιλιόμετρα δρόμων φέρνουν τα αγαθά από το πλοίο στη βίλα. Όπως έλεγε έκπληκτος ένας Έλληνας ρήτορας: για να δεις τα προϊόντα όλου του κόσμου, είτε γύρισε τον κόσμο είτε πήγαινε στη Ρώμη.
Ο αυτοκράτορας Αύγουστος εισάγει ενιαίο κεφαλικό φόρο και έναν ήπιο φόρο περιουσίας. Τα επιπλέον εισοδήματα από δουλειά και καινοτομία δεν φορολογούνται καθόλου. Δεν είναι έκπληξη που η Ρώμη του Αυγούστου φτάνει πλούτο αντίστοιχο με της Βρετανίας και της Γαλλίας 1.500 χρόνια αργότερα.
Τι φέρνει την παρακμή
Ο Μάικ Τζόνσον, πρόεδρος της Βουλής των Αντιπροσώπων των ΗΠΑ, πιστεύει ότι η Ρώμη κατέρρευσε λόγω «ανεξέλεγκτης ομοφυλοφιλικής συμπεριφοράς». Ο Norberg προσφέρει μια πιο πειστική εξήγηση. Η κακή τύχη – επιδημίες και επιδρομές – επιδεινώθηκε από κακές πολιτικές. Οι αυτοκράτορες, σε έλλειψη μετρητών, υποτιμούν το νόμισμα μειώνοντας την περιεκτικότητα σε ασήμι. Ακολουθεί ανεξέλεγκτος πληθωρισμός. Επιβάλλονται πλαφόν σε όλα, «από τα σανδάλια έως τα λιοντάρια». Το εμπόριο καταρρέει.
Η πνευματική ελευθερία αντικαθίσταται από το δόγμα. Πρώτα διώκονται οι Χριστιανοί, ύστερα οι ίδιοι διώκουν. Τελικά, η Ρώμη είναι πολύ αδύναμη για να αντέξει την επίθεση των βαρβάρων. Κάποιοι αναθεωρητές ισχυρίζονται ότι ο Μεσαίωνας δεν ήταν τόσο σκοτεινός – αλλά αρχαιολογικά ευρήματα, όπως η κατακόρυφη μείωση ναυαγίων εμπορικών πλοίων, δείχνουν πως πρόκειται για τη «μεγαλύτερη κοινωνική οπισθοδρόμηση στην ιστορία».
Οι μύθοι
Ο Norberg αποδομεί πολλούς δημοφιλείς μύθους, σημειώνει ο Economist. Οι φανατικοί του ISIS τιμούν το χαλιφάτο των Αββασιδών, αλλά θα αποστρέφονταν την ανεκτικότητά του. Η ιταλική Αναγέννηση, που εθνικιστές όπως ο Βίκτορ Όρμπαν επικαλούνται ως τεκμήριο ευρωπαϊκής και χριστιανικής υπεροχής, ξεκινά ως επανάσταση κατά της χριστιανικής ορθοδοξίας και μίμηση των παγανιστικών πολιτισμών.
Παρά τις δραματικές περιγραφές του Μπλέικ και του Ντίκενς, η Βιομηχανική Επανάσταση στη Βρετανία δεν ήταν κόλαση για τους εργάτες – σύμφωνα με ημερολόγια της εποχής, η μόνη ομάδα που παραπονιόταν σταθερά ήταν οι ποιητές και οι συγγραφείς.
Το σήμερα
Θα μπορούσε να υπάρξει πιο επίκαιρο ιστορικό βιβλίο; Από όλες τις χρυσές εποχές, η μεγαλύτερη είναι αυτή που ζούμε. Από τα 10.000 χρόνια προόδου στην ανθρώπινη ευημερία, το 50% έχει επιτευχθεί μετά το 1990. Η παγκοσμιοποίηση απογειώθηκε μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης. Σήμερα όμως υποχωρεί ραγδαία: ένας νέος πολυμερής εμπορικός πόλεμος προβάλλει στον ορίζοντα, ενώ όλο και περισσότερα κράτη φιμώνουν την ελεύθερη σκέψη.
Όλες οι προηγούμενες χρυσές εποχές τελείωσαν όπως η Ρώμη: από έναν συνδυασμό κακοτυχίας και κακής ηγεσίας. Πολλές ευημερούσες κοινωνίες απομονώθηκαν ή είχαν μια «στιγμή του Σωκράτη» – όταν φίμωσαν τις πιο λογικές φωνές τους.
Ο Norberg δεν αναφέρει τον Ντόναλντ Τραμπ – το βιβλίο γράφτηκε πριν την επανεκλογή του. Ο Αμερικανός πρόεδρος δεν πρόκειται να το διαβάσει. Οι υπόλοιποι, όμως, πρέπει, τονίζει ο Economist. Όπως λέει ο Norberg: «Η αποτυχία δεν είναι μοίρα, αλλά επιλογή».
