Δεν γνωρίζουμε τι είχε κατά νου η Σουηδική Βασιλική Ακαδημία Επιστημών, απονέμοντας το φετινό βραβείο Νόμπελ Οικονομικών σε τρεις διάσημους οικονομολόγους και από τις δύο ακτές του Ατλαντικού: Τον αμερικανοϊσραηλινό Τζοέλ Μοκίρ του Πανεπιστημίου Northwestern, τον Γάλλο Φιλίπ Αγκιόν του London School of Economics και τον Καναδό Πίτερ Χόβιτ του Πανεπιστημίου Brown.
Το Νόμπελ απονεμήθηκε κατά το ήμισυ στον Μοκίρ «για τον εντοπισμό των προϋποθέσεων για βιώσιμη ανάπτυξη μέσω της τεχνολογικής προόδου» και το άλλο μισό, από κοινού, στους Αγκιόν και Χόβιτ «για το μαθηματικό μοντέλο της δημιουργικής καταστροφής, μια αέναη διαδικασία κατά την οποία νέα και καλύτερα προϊόντα αντικαθιστούν τα παλιά».
«Το έργο των βραβευθέντων καταδεικνύει ότι η οικονομική ανάπτυξη δεν μπορεί να θεωρείται δεδομένη», δήλωσε ο Τζον Χέσλερ, πρόεδρος της Επιτροπής. «Οι μηχανισμοί δημιουργικής καταστροφής πρέπει να διατηρηθούν, ώστε να μην ξαναπέσουμε σε στασιμότητα», πρόσθεσε.
Με απλά λόγια, «οι σημαντικές παγκόσμιες εξελίξεις δεν πυροδοτούνται από τη βελτίωση των υπαρχουσών τεχνολογιών, αλλά από πρωτοποριακές καινοτομίες που αντικαθιστούν πλήρως τις προηγούμενες διαδικασίες – και εκτοπίζουν από την αγορά εταιρείες που βασίζονται σε παραδοσιακές μεθόδους».
Για την ιστορία, η έννοια της «δημιουργικής καταστροφής», λανσάρισε για πρώτη φορά το 1942 ο διάσημος Αυστριακός οικονομολόγος, Γιόζεφ Σουμπέτερ.
Στο βιβλίο του με τίτλο «Καπιταλισμός, Σοσιαλισμός και Δημοκρατία», ο Σουμπέτερ προσέφερε μια δυναμική περιγραφή αυτής της διαδικασίας: «Η δημιουργική καταστροφή», γράφει, είναι η κινητήρια δύναμη της καπιταλιστικής ανάπτυξης. «Η οικονομική πρόοδος απαιτεί την καταστροφή του παλιού για να δημιουργηθεί χώρος για το νέο».
Ο Σουμπέτερ, γεννημένος το 1883 στο Τρίς, μια πόλη που τώρα ανήκει στην Τσεχική Δημοκρατία, έζησε μια ζωή σαν να ήταν βγαλμένη από ταινία: από νεαρός καθηγητής στο Τσέρνοβιτς και το Γκρατς, έγινε υπουργός Οικονομικών της Αυστρίας το 1919, έζησε δύο παγκόσμιους πολέμους και μεγάλες οικονομικές κρίσεις και τελικά «προσγειώθηκε» στις ΗΠΑ, στο Χάρβαρντ, όπου δίδαξε μέχρι τον θάνατό του το 1950.
«Η αυτοκαταστροφή των καπιταλιστών»
«Ο Κάρολος Μαρξ», γράφει ο Γιόζεφ Σουμπέτερ, «ήταν ένας προφήτης. Εζησε σε μια εποχή όπου τα επιτεύγματα της αστικής τάξης είχαν φθάσει στο ζενίθ τους, πλην όμως ο αστικός πολιτισμός βρισκόταν στο ναδίρ. Ήταν μια εποχή μηχανικού υλισμού, ο οποίος σκέπαζε το πολιτιστικό τοπίο και δεν άφηνε περιθώρια να αντιληφθεί κανείς ότι εντέλει βρισκόταν υπό εκκόλαψη μια νέα εποχή… Υπό παρόμοιες συνθήκες, για εκατομμύρια ανθρώπινες καρδιές, το μαρξιστικό μήνυμα του επίγειου παραδείσου, πρόσφερε μια νέα ακτίδα φωτός, δίνοντας νέο νόημα στη ζωή τους».
Κατά τον Σουμπέτερ, «ο σοσιαλισμός θα υπερτερούσε τελικά του καπιταλισμού όχι για τους λόγους που φανταζόταν ο Καρλ Μαρξ, αλλά γιατί οι ίδιοι οι καπιταλιστές θα αυτοκαταστρέφονταν».
Όπως φάνηκε και με την απονομή του Νόμπελ Οικονομικών για το 2025, ο Σουμπέτερ δεν είναι απλώς ένας άνθρωπος από το παρελθόν: οι ιδέες του μας βοηθούν να κατανοήσουμε το παρόν, από τις υπερδυνάμεις που αλληλοαμφισβητούνται μέχρι τα κοινωνικά χάσματα που δεν φαίνεται ποτέ να κλείνουν.
Για παράδειγμα, η ασύρματη επικοινωνία και τα smartphones κατέστησαν τα ενσύρματα τηλέφωνα παρωχημένα. Ενώ αυτό κατέστρεψε κλάδους όπως τα δημόσια τηλεφωνικά κέντρα, δημιούργησε επίσης εντελώς νέες αγορές, από το διαδίκτυο έως την τεχνητή νοημοσύνη, που θέτει σε αχρηστία, καταστρέφει το παλιό και τους κλάδους που το εξέφραζαν.
Η αιτία των πολέμων
Ο Σουμπέτερ ήθελε να καταλάβει γιατί τα κράτη διεξάγουν πολέμους και γιατί ορισμένες οικογένειες παραμένουν στην κορυφή της κοινωνικής ιεραρχίας για αιώνες, ενώ άλλες εξαφανίζονται. Δεν περιορίζεται στην ιδέα ότι ο ιμπεριαλισμός είναι απλώς το παιχνίδι των σύγχρονων καπιταλιστών, όπως ισχυρίστηκε ο Λένιν, όπου τα πλούσια κράτη λεηλατούν τον κόσμο.
Ο Σουμπέτερ πήγε πολύ πιο πίσω: από την αρχαία Αίγυπτο μέχρι τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, από τους μεσαιωνικούς Γερμανούς αυτοκράτορες μέχρι την αγγλική αποικιοκρατία του 19ου αιώνα. Η θέση του; «Ο ιμπεριαλισμός δεν αφορά μόνο το χρήμα και την οικονομική δύναμη. Είναι μια σχεδόν παράλογη παρόρμηση, μια επιθυμία για επέκταση που δεν ξεθωριάζει ποτέ, ακόμα και όταν δεν είναι πλέον επικερδής».
Είναι -κατά τον Σουμπέτερ- η παρόρμηση για κατάκτηση. Κυρίως από δημαγωγούς πολιτικούς και στρατιωτικές ελίτ με αυταπάτες μεγαλείου. Εν ολίγοις, ο Σουμπέτερ λέει: «Ας μην απλοποιούμε τα πάντα με τον καπιταλισμό».
Πώς προκύπτουν, αναπτύσσονται και τελικά καταρρέουν όμως, οι κοινωνικές τάξεις; Ο Σουμπέτερ δεν μιλάει για την αντίθεση κεφαλαίου-εργασίας, όπως ο Μαρξ, αλλά για μια πιο σύνθετη διαδικασία. Σε ένα περιβάλλον χωρίς μεγάλες εθνοτικές διαιρέσεις, οι τάξεις σχηματίζονται και αποσυντίθενται με βάση τις δεξιότητές τους: οι «ευγενείς πολεμιστές ιππότες» κυριαρχούν όσο ο πόλεμος είναι το ψωμί και το βούτυρο τους. Αλλά όταν εμφανίζεται η πυρίτιδα και αλλάζουν οι καιροί, είτε προσαρμόζονται είτε εξαφανίζονται.
Τι θα έλεγε ο Σουμπέτερ σήμερα
Σήμερα η ανθρωπότητα ζει σε μια εποχή γιγάντων. Οι ΗΠΑ και η Κίνα συσσωρεύουν δυνάμεις για τη μεγάλη αναμέτρηση, οι πολυεθνικές μοιάζουν με νέες αυτοκρατορίες και η κοινωνική ανισότητα είναι ένα καυτό θέμα.
Ο Σουμπέτερ σε ένα άλλο δοκίμιο για τον ιμπεριαλισμό, μας καλεί να κοιτάξουμε πέρα από τις εύκολες εξηγήσεις: δεν είναι μόνο το κέρδος που ωθεί ορισμένα κράτη να εκφοβίζουν τα μικρότερα. Αλλά μια νοοτροπία που έρχεται από μακριά. Δεν αρκεί να είσαι πλούσιος, πρέπει να είσαι χρήσιμος, να προσαρμόζεσαι, να έχεις αυτό το «κάτι» που σε κρατάει στην επιφάνεια, έγραφε ο Αυστριακός οικονομολόγος.
Το 2025, με την τεχνητή νοημοσύνη να μεταμορφώνει τον κόσμο της εργασίας και τις γεωπολιτικές εντάσεις να παραμένουν αμείλικτες, αυτά τα ερωτήματα είναι πιο πιεστικά από ποτέ.
Όταν η μηχανή σταματάει
Ο ορισμός της οικονομικής ανάπτυξης έχει εξελιχθεί από τότε που κλασικοί οικονομολόγοι όπως ο Άνταμ Σμιθ και ο Ντέιβιντ Ρικάρντο καθόρισαν τα βασικά της παραγωγής και της συσσώρευσης κεφαλαίου. Ωστόσο, ο Τζόζεφ Σουμπέτερ ήταν ο πρώτος οικονομολόγος που ανέδειξε την τεχνολογική καινοτομία ως βασικό μοχλό ανάπτυξης. Μια δύναμη που στηρίζει τη μακροπρόθεσμη επέκταση. Η καινοτομία μπορεί ταυτόχρονα να δημιουργήσει και να καταστρέψει αξία, διατηρώντας την οικονομία δυναμική.
Αλλά η συνεχής ανάπτυξη φέρνει επίσης προκλήσεις: μόλυνση του περιβάλλοντος, κλιματική αλλαγή, διεύρυνση των κοινωνικών ανισοτήτων.
Ισχυρή δημόσια πολιτική
Ο καθηγητής Τζόελ Μοκίρ πιστεύει πάντως ότι η τεχνολογία μπορεί να βοηθήσει στην επίλυση αυτών των ζητημάτων, αλλά μόνο όταν καθοδηγείται από ισχυρή δημόσια πολιτική.
Η Σουηδική Επιτροπή Νόμπελ δήλωσε ότι το βασικό μήνυμα και των τριών βραβευθέντων είναι ότι η οικονομική ανάπτυξη δεν πρέπει ποτέ να θεωρείται δεδομένη. Για το μεγαλύτερο μέρος της ανθρώπινης ιστορίας, η στασιμότητα ήταν ο κανόνας και η πρόοδος αποτελεί εξαίρεση που πρέπει να προστατευτεί. Η επιθυμία για κοινωνική σταθερότητα είναι δύσκολο όμως να συμβιβαστεί με την αποδοχή της δημιουργικής καταστροφής.
