Η Ευρώπη εισέρχεται σε μια νέα εποχή δημοσιονομικής στενότητας. Μετά από μια δεκαετία αναιμικής ανάπτυξης, την πανδημία και την ενεργειακή κρίση, οι δημόσιοι προϋπολογισμοί είναι πιο φορτωμένοι από ποτέ.
Το δημόσιο χρέος σε πολλές χώρες υπερβαίνει το ΑΕΠ τους, ενώ τα επιτόκια βρίσκονται στα υψηλότερα επίπεδα των τελευταίων ετών.
Σύμφωνα με τον ΟΟΣΑ, ο μέσος δημοσιονομικός ελλειμματικός προϋπολογισμός το 2023 άγγιξε το 4,6% του ΑΕΠ, από 2,9% την προ πανδημίας τετραετία.
Τα επιτόκια δανεισμού έχουν εκτιναχθεί: στη Γαλλία, η απόδοση του 10ετούς ομολόγου κινείται στο 3,4%, από λιγότερο του 1% πριν από μία δεκαετία. Το κόστος εξυπηρέτησης του χρέους απορροφά το 3,3% του ΑΕΠ, ποσό σχεδόν ισοδύναμο με τον στόχο του ΝΑΤΟ για αμυντικές δαπάνες έως το 2035.
Η εποχή του άφθονου, υπερβολικά φθηνού χρήματος έχει τελειώσει παρά τις όποιες μειώσεις επιτοκίων. Οι κεντρικές τράπεζες, αντί να στηρίζουν με ποσοτική χαλάρωση, αποσύρουν ρευστότητα: η Τράπεζα της Αγγλίας μειώνει το χαρτοφυλάκιό της κατά 100 δισ. λίρες ετησίως, ενώ οι κυβερνήσεις πρέπει να πουλήσουν ομόλογα εκατοντάδων δισ. για να καλύψουν τις ανάγκες τους.
Οι αγορές δείχνουν αυξανόμενη ανησυχία – κάθε πολιτική αναταραχή ανεβάζει τα spreads.
Το «doom loop» ελλείμματος – λαϊκισμού
Το πρόβλημα δεν είναι μόνο λογιστικό, αλλά πολιτικό. Οι κυβερνήσεις γνωρίζουν ότι η δημοσιονομική προσαρμογή είναι αναγκαία· οι κοινωνίες όμως αντιδρούν.
Έρευνες δείχνουν ότι οι περικοπές σε κοινωνικές δαπάνες τροφοδοτούν τα λαϊκιστικά κόμματα. Στην Ιταλία, όπου οι δήμοι μείωσαν υπηρεσίες, τα ακροδεξιά κόμματα αύξησαν θεαματικά τα ποσοστά τους. Στη Βρετανία, το κλείσιμο ιατρείων του NHS έδωσε ώθηση στο κόμμα Reform UK.
Η πολιτική επιστήμη μιλά για έναν φαύλο κύκλο: οι περικοπές οδηγούν σε λαϊκιστική άνοδο· οι λαϊκιστές υπόσχονται γενναιόδωρες δαπάνες και φοροελαφρύνσεις· οι αγορές ανησυχούν και τα κόστη δανεισμού ανεβαίνουν· το χρέος διογκώνεται ξανά.
Είναι το «doom loop» ελλείμματος–λαϊκισμού, που εγκλωβίζει τις κυβερνήσεις ανάμεσα στις απαιτήσεις των αγορών και στις διαθέσεις των εκλογέων.
Περικοπές ή φόροι; Το δύσκολο μείγμα
Οι επιλογές είναι περιορισμένες. Οι αυξήσεις φόρων θεωρούνται πολιτικά λιγότερο επικίνδυνες από τις περικοπές, όμως αποθαρρύνουν την ανάπτυξη.
Αντίθετα, τα «πακέτα» που στηρίζονται κυρίως σε περικοπές βελτιώνουν πιο γρήγορα τα δημοσιονομικά, αλλά έχουν υψηλό πολιτικό κόστος.
Μελέτες καταγράφουν ότι οι κυβερνήσεις που βασίζονται σε φορολογικές αυξήσεις τιμωρούνται λιγότερο πολιτικά, αλλά η ανάπτυξη υπονομεύεται. Αντιθέτως, οι περικοπές ενισχύουν τη λαϊκιστική ψήφο, δημιουργώντας αστάθεια που τελικά μπορεί να ακυρώσει τα οφέλη της λιτότητας.
Η άνοδος των αντισυστημικών
Το δημοσιονομικό αδιέξοδο συναντά την πολιτική δυναμική. Στη Γαλλία η άνοδος της Εθνικής Συσπείρωσης της Λεπέν είναι εκρηκτική και η κυβέρνηση για ακόμη μία φορά κινδυνεύει να πέσει.
Στη Γερμανία, η AfD είναι πρώτη δύναμη σε πολλές περιφέρειες. Στη Βρετανία, ο Νάιτζελ Φάρατζ έχει μετατρέψει το Reform UK σε καθοριστικό παράγοντα. Στην Ιταλία, η Τζόρτζια Μελόνι έχει ήδη μετατρέψει τον λαϊκισμό σε κυβερνητική δύναμη (ακόμη και εάν άλλαξε ρότα από τη στιγμή που ανέλαβε τη διακυβέρνηση).
Σύμφωνα με ανάλυση του European Council on Foreign Relations, τα κόμματα αυτά –οι «challengers»– αμφισβητούν το μεταπολεμικό ευρωπαϊκό consensus: φιλοευρωπαϊσμός, δέσμευση στο ΝΑΤΟ, υποστήριξη μιας πολυμερούς διεθνούς τάξης.
Η στάση τους απέναντι στη Ρωσία και την Κίνα είναι πιο διαλλακτική, ενώ η ατζέντα τους σε θέματα μετανάστευσης και κλίματος φέρνει τριγμούς στην ενιαία ευρωπαϊκή πολιτική.
Οικονομική καταπίεση ως ύστατη λύση
Με την ισχυρή ανάπτυξη να μοιάζει απίθανη, κάποιες κυβερνήσεις εξετάζουν λύσεις «οικονομικής καταπίεσης» (financial repression).
Πρόκειται για μέτρα που ωθούν ή αναγκάζουν τις εγχώριες αποταμιεύσεις να κατευθυνθούν σε κρατικά ομόλογα – όπως υποχρεωτική συμμετοχή συνταξιοδοτικών ταμείων ή φορολογικά κίνητρα για επενδύσεις στο εσωτερικό.
Όμως στην πράξη αυτό είναι ένας έμμεσος φόρος στους αποταμιευτές, που μπορεί να πυροδοτήσει κοινωνική έκρηξη.
Ο μεγάλος κίνδυνος
Η Ευρώπη καλείται να ισορροπήσει σε τεντωμένο σχοινί. Οι δημοσιονομικές πιέσεις είναι αμείλικτες, οι αγορές ανυπόμονες και οι κοινωνίες πιο ευάλωτες στον πειρασμό του λαϊκισμού.
Το ερώτημα δεν είναι αν θα υπάρξουν πολιτικά και οικονομικά κόστη, αλλά ποια θα έρθουν πρώτα – και με ποια ένταση.
Σε κάθε περίπτωση, η διπλή παγίδα χρέους και λαϊκισμού θα καθορίσει όχι μόνο τη δημοσιονομική πορεία των ευρωπαϊκών χωρών, αλλά και τον ρόλο της Ευρώπης στη διεθνή σκηνή τις επόμενες δεκαετίες.
