Κανόνες διαφάνειας στον ιδιαίτερα ευαίσθητο σε φαινόμενα διαφθοράς τομέα των δημοσίων συμβάσεων, το ύψος των οποίων ανήλθε το 2024 στα 16 δισ. ευρώ, προτείνει ο Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ).
Ο ΟΟΣΑ, ο οποίος σε συνεργασία με την Εθνική Αρχή Διαφάνειας (ΕΑΔ), την Ενιαία Αρχή Δημοσίων Συμβάσεων (ΕΑΔΗΣΥ) και τη Γενική Γραμματεία Εμπορίου του υπουργείου Ανάπτυξης συνέταξαν τον «Κώδικα Δεοντολογία και Οδηγό Συμπεριφοράς για την ενίσχυση της ακεραιότητας μεταξύ των επαγγελματιών των δημοσίων συμβάσεων», σημειώνει ότι φαινόμενα διαφθοράς στις δημόσιες συμβάσεις υπάρχουν σε όλες τις χώρες, ωστόσο για την Ελλάδα το πρόβλημα είναι πιο μεγάλο και οι προσκλήσεις που θα πρέπει να αντιμετωπιστούν περισσότερες.
Ο στόχος
Επισημαίνεται ότι ο Κώδικας αποσκοπεί να συμβάλει στον σημαντικό στόχο της διασφάλισης ότι τα δημόσια κονδύλια χρησιμοποιούνται αποτελεσματικά και ορθολογικά για τις δημόσιες ανάγκες και κατά τέτοιο τρόπο, ώστε οι στόχοι να ιεραρχούνται και να ενισχύονται από τους δημόσιους φορείς, οι οποίοι λειτουργούν ως θεματοφύλακες των χρημάτων των φορολογουμένων.
Θα πρέπει να σημειωθεί ότι σημαντικές κρίνονται προς αυτή την κατεύθυνση οι πρόσφατες παρεμβάσεις του υπουργού Ανάπτυξης Τάκη Θεοδωρικάκου που θεσμοθετήθηκαν με τον ν.5218/2025.
Όπως αναφέρεται στον Κώδικα, όπως και σε πολλές άλλες χώρες, οι δημόσιες συμβάσεις αποτελούν στην Ελλάδα σημαντικό εργαλείο υλοποίησης του κρατικού προϋπολογισμού, καθώς αντιπροσωπεύουν ένα μεγάλο μέρος του ΑΕΠ και συνεπώς μπορούν να αποτελέσουν σημαντική πηγή οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης.
Ωστόσο, ως πεδίο παραμένουν ιδιαίτερα ευάλωτες στη διαφθορά λόγω των συνήθως υψηλών προϋπολογισμών, της στενής αλληλεπίδρασης μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού τομέα, της ασυμμετρίας πληροφόρησης, των αστοχιών στη διακυβέρνηση, καθώς και της πολυπλοκότητας των διαδικασιών.
Σύνθετη η διαχείριση
Γενικότερα, και όχι μόνο στην Ελλάδα, η νομική και λειτουργική πολυπλοκότητα που χαρακτηρίζει τον τομέα των δημοσίων συμβάσεων καθιστά τη διαχείρισή του ιδιαιτέρως σύνθετη, σε βαθμό που ορισμένοι μελετητές τον παρομοιάζουν με «θηρίο που δύσκολα τιθασεύεται».
Ενδεικτικό της ευαλωτότητας του πεδίου είναι ότι εκτιμάται πως ποσοστό της τάξης του 10% έως 20% των παγκόσμιων δημοσίων δαπανών για προμήθειες χάνεται ετησίως λόγω φαινομένων διαφθοράς.
Η Ελλάδα έχει αναγνωρίσει αυτές τις προκλήσεις και θεωρεί τις δημόσιες συμβάσεις ως δραστηριότητα υψηλού κινδύνου στις σχετικές εθνικές στρατηγικές.
Έχει υιοθετήσει μια σειρά από μεταρρυθμίσεις και μέτρα, μεταξύ των οποίων η θέσπιση νόμων που αποσκοπούν στη μείωση της πολυπλοκότητας των διαδικασιών προμηθειών [ιδίως ο νόμος 4412/2016 για «συμβάσεις δημοσίων έργων, προμηθειών και υπηρεσιών» (μεταφορά των οδηγιών της ΕΕ 2014/24/ ΕΕ και 2014/25/ΕΕ)] και κανονισμών που προάγουν την ακεραιότητα στον δημόσιο τομέα, όπως ο Κώδικας Δεοντολογίας και Επαγγελματικής Συμπεριφοράς Υπαλλήλων του Δημόσιου Τομέα.
Οι προκλήσεις
Έχει, επίσης, επενδύσει στη συγκρότηση ενός ολοκληρωμένου θεσμικού πλαισίου με τη δημιουργία της Εθνικής Αρχής Διαφάνειας (ΕΑΔ) το 2019 και της Ενιαίας Αρχής Δημοσίων Συμβάσεων (ΕΑΔΗΣΥ).
Ωστόσο, οι προκλήσεις παραμένουν και περιλαμβάνουν:
i) την έλλειψη αποτελεσματικότητας (η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, για παράδειγμα, σημείωσε την έλλειψη επαγγελματισμού του προσωπικού των δημοσίων συμβάσεων),
ii) τη μεγαλύτερη διάρκεια στη λήψη αποφάσεων στις διαδικασίες δημοσίων συμβάσεων σε όλη την Ε.Ε.
iii) την αντίληψη ότι η διαφθορά παραμένει σε υψηλά επίπεδα (γενικά) και στο πεδίο των δημοσίων συμβάσεων (ειδικότερα, π.χ. μόνο η Ρουμανία, η Βουλγαρία και η Ουγγαρία, μεταξύ των χωρών της Ε.Ε. έχουν χαμηλότερες βαθμολογίες από την Ελλάδα στον Δείκτη Αντίληψης Διαφθοράς 2023).
Ο «Κώδικας Δεοντολογίας και Οδηγός Συμπεριφοράς για την ενίσχυση της ακεραιότητας μεταξύ των επαγγελματιών των δημοσίων συμβάσεων» είναι μέρος των προσπαθειών της Ελλάδας να αντιμετωπίσει τις παραπάνω αλλά και άλλες προκλήσεις.
Εξειδικεύει το υπάρχον θεσμικό πλαίσιο, παρέχοντας συγκεκριμένες πρακτικές οδηγίες για την εφαρμογή του. Συνδυάζοντας και προσαρμόζοντας τις προϋποθέσεις ακεραιότητας στις διαδικασίες και τα βήματα του κύκλου των προμηθειών, στοχεύει στην υποστήριξη και καθοδήγηση των επαγγελματιών των δημοσίων συμβάσεων εντός ενός πολύπλοκου πλαισίου κανονισμών, διαδικασιών προμηθειών και απαιτήσεων ακεραιότητας.
Ο συνδυασμός αξιών και αρχών (τυπική ενότητα στους κώδικες δεοντολογίας) με συγκεκριμένες οδηγίες και καθοδήγηση (συμπεριλαμβανομένων επεξηγήσεων, παραδειγμάτων και περιπτώσεων ηθικών διλημμάτων), με σκοπό την ενεργοποίηση αναμενόμενων συμπεριφορών (κώδικας δεοντολογίας), βοηθά στην αποφυγή παγίδων και κενών που μπορούν οι επαγγελματίες δημοσίων συμβάσεων να αντιμετωπίσουν ιδίως λόγω της πολυπλοκότητας των διαδικασιών.
Για τον ίδιο σκοπό, ο Κώδικας παρέχει καθοδήγηση σχετικά με τα πρόσωπα που πρέπει να συμβουλευτεί ένας επαγγελματίας δημοσίων συμβάσεων σε περίπτωση αμφιβολιών σχετικά με τον τρόπο συμπεριφοράς του καθώς και τα πρόσωπα στα οποία μπορεί να αναφέρει παραβιάσεις.
Αξίες και αρχές
Σύμφωνα με τον Κώδικα Δεοντολογίας, η συμπεριφορά των επαγγελματιών των δημοσίων συμβάσεων καθοδηγείται ιδιαίτερα από τις ακόλουθες αξίες και αρχές:
*** Εξυπηρέτηση και διασφάλιση του δημοσίου συμφέροντος: Ένας επαγγελματίας δημοσίων συμβάσεων αναμένεται να διατηρεί και να ενισχύει την εμπιστοσύνη του κοινού στους δημόσιους θεσμούς, επιδεικνύοντας τα υψηλότερα επίπεδα επαγγελματικής επάρκειας, τηρώντας το Σύνταγμα, τους σχετικούς νόμους και την απονομή δικαιοσύνης και επιδιώκοντας πάντοτε την προώθηση του δημόσιου συμφέροντος. Αυτό περιλαμβάνει την αναφορά τυχόν ανήθικων πρακτικών, απάτης ή παραβιάσεων χωρίς φόβο αντιποίνων.
*** Διαφάνεια και λογοδοσία: Ένας επαγγελματίας δημοσίων συμβάσεων διασφαλίζει ότι όλες οι διαδικασίες σύναψης συμβάσεων είναι ανοιχτές και διαφανείς, και ότι οι αποφάσεις λαμβάνονται με βάση σαφή και αντικειμενικά κριτήρια. Δεν πρέπει να αποκρύπτει γεγονότα ή πληροφορίες. Για τη διασφάλιση της λογοδοσίας, πρέπει να τεκμηριώνει και να αιτιολογεί τις αποφάσεις για τις δημόσιες συμβάσεις ώστε να διατηρεί την εμπιστοσύνη και την αξιοπιστία, να σέβεται τις ιεραρχικές δομές και να αναλαμβάνει την ευθύνη για τις ενέργειες και τις αποφάσεις του.
*** Ακεραιότητα: Ένας επαγγελματίας δημοσίων συμβάσεων θέτει τις υποχρεώσεις που απορρέουν και σχετίζονται με τις διαδικασίες δημοσίων συμβάσεων πάνω από τα προσωπικά του συμφέροντα. Οι δημόσιες συμβάσεις αποτελούν μέρος των δημόσιων υπηρεσιών που οι πολίτες εμπιστεύτηκαν στους δημοσίους υπαλλήλους και η αθέμιτη χρήση μιας θέσης δημόσιας υπηρεσίας για ιδιωτικό όφελος θεωρείται σοβαρή παραβίαση της επαγγελματικής ακεραιότητας. Για τους επαγγελματίες δημοσίων συμβάσεων, αυτό σημαίνει να ενεργούν με συνέπεια προς το δημόσιο συμφέρον, να διασφαλίζουν την ίση μεταχείριση των προμηθευτών και να λαμβάνουν αποφάσεις αποκλειστικά με βάση αντικειμενικά κριτήρια και τη σχέση ποιότητας – τιμής.
*** Αποδοτικότητα, αποτελεσματικότητα και επαγγελματισμός: Ένας επαγγελματίας δημοσίων συμβάσεων εκπληρώνει τα καθήκοντα και τις υποχρεώσεις του/της υπεύθυνα, αποδοτικά, αποτελεσματικά, έγκαιρα και με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Ένας επαγγελματίας δημοσίων συμβάσεων πρέπει να ενεργεί με επαγγελματισμό και με ειλικρίνεια, ώστε να εμπνέει εμπιστοσύνη στους συναλλασσόμενους ή σε όσους εμπλέκονται σε διαδικασίες δημοσίων συμβάσεων.
Η αποτελεσματικότητα περιλαμβάνει τη δέσμευση να εργάζεται για την επίτευξη των στόχων της αναθέτουσας αρχής, ενώ η αποδοτικότητα περιλαμβάνει την προσπάθεια για την καλύτερη δυνατή αναλογία μεταξύ των μέσων και των αποτελεσμάτων που πρέπει να επιτευχθούν. Ο επαγγελματισμός περιλαμβάνει, επίσης, τη συμβολή στην ανάπτυξη μιας κουλτούρας συνεργασίας, διά βίου μάθηση, καθώς και την ανάπτυξη μιας άμεσης και προσανατολισμένης στις υπηρεσίες συμπεριφοράς, ενσωματώνοντας σε αυτή την προσπάθεια απλούστευσης των διαδικασιών με την εισαγωγή και καινοτομιών.
Οι δημόσιοι λειτουργοί ως εκπρόσωποι της δημόσιας διοίκησης οφείλουν να υπηρετούν τα νόμιμα συμφέροντα και τις ανάγκες όλων των δημοσίων οργανισμών, των άλλων δημοσίων υπαλλήλων και των πολιτών εγκαίρως, με την κατάλληλη επιμέλεια, σεβασμό και ευγένεια.
*** Νομιμότητα, αμεροληψία και δικαιοσύνη: Ο επαγγελματίας δημοσίων συμβάσεων οφείλει να εφαρμόζει τους σχετικούς νόμους και κυβερνητικές πολιτικές ασκώντας τη νόμιμη διοικητική εξουσία βάσει εξουσιοδότησης. Αυτή η δύναμη και εξουσία θα πρέπει να ασκούνται αμερόληπτα και χωρίς φόβο ή εύνοια, προς τον κατάλληλο δημόσιο σκοπό, όπως αυτός καθορίζεται από τον νομοθέτη ή τον δημόσιο φορέα (του υπαλλήλου), ανάλογα με τις περιστάσεις.
Όλες οι ενέργειες θα πρέπει να γίνονται αποκλειστικά και μόνο προς όφελος της κάλυψης των αναγκών της Αναθέτουσας Αρχής. Όλοι οι προμηθευτές και ανάδοχοι θα τυγχάνουν δίκαιης, αντικειμενικής, ίσης μεταχείρισης, χωρίς ευνοιοκρατία ή διάκριση και πρέπει να λαμβάνουν ταυτόχρονα τις ίδιες πληροφορίες κατά τη διάρκεια κάθε σταδίου της διαγωνιστικής διαδικασίας. Για να εξασφαλιστεί η καλύτερη δυνατή αξιοποίηση των δημόσιων πόρων, θα πρέπει να ενθαρρύνεται η υποβολή ανταγωνιστικών προσφορών.
*** Εμπιστευτικότητα: Οι ευαίσθητες πληροφορίες που λαμβάνονται κατά τη διαδικασία σύναψης μιας σύμβασης πρέπει να παραμένουν εμπιστευτικές και να χρησιμοποιούνται μόνο για τον προβλεπόμενο σκοπό. Η αξία και η κυριότητα των πληροφοριών που λαμβάνονται πρέπει να γίνονται σεβαστές και να μην κοινοποιούνται χωρίς την κατάλληλη εξουσιοδότηση.
Απαγορευτικό… αποδοχής δώρων για υπαλλήλους
Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται στον Κώδικα Δεοντολογίας σχετικά με τα δώρα, προτρέποντας τους επαγγελματίες δημοσίων συμβάσεων να μην τα αποδέχονται, ή σε διαφορετική περίπτωση να το αναφέρουν στους προϊσταμένους.
Σύμφωνα με τον Κώδικα:
*** Οι επαγγελματίες δημοσίων συμβάσεων δεν πρέπει να ζητούν ή να δέχονται δώρα, προσκλήσεις ή άλλα πλεονεκτήματα για τον εαυτό τους, την οικογένειά τους, τους φίλους τους ή για άτομα με τα οποία έχουν επιχειρηματικές ή πολιτικές συναλλαγές.
*** Σύμφωνα με τα έθιμα ή τη γενική πρακτική, ενδέχεται ορισμένα δώρα να αντιμετωπίζονται ως πράξεις ευγένειας ή φιλοφρόνησης που είναι κατάλληλες στις επαφές μεταξύ του επαγγελματία δημοσίων συμβάσεων και των οικονομικών φορέων. Αυτό ισχύει για δώρα χαμηλής αξίας και συνήθεις χειρονομίες ένδειξης ευγένειας ή φιλοφροσύνης, με τη μορφή προσκλήσεων, ημερολογίων και στιλό χαμηλής αξίας, διαφημιστικού υλικού και μικρής αξίας αναλωσίμων, σύμφωνα με τον Κώδικα Ηθικής και Επαγγελματικής Συμπεριφοράς των Υπαλλήλων του Δημόσιου Τομέα.
*** Συνιστάται σε κάθε επαγγελματία δημοσίων συμβάσεων να λάβει υπόψη καθένα από τα ακόλουθα σημεία πριν αποδεχτεί οποιοδήποτε δώρο, το οποίο πρέπει να είναι χαμηλής αξίας, να μην παρέχεται τακτικά και να μην υφίσταται προσδοκία ανταπόδοσης.
*** Ανεξάρτητα από τη φύση του δώρου που λαμβάνουν, οι επαγγελματίες δημοσίων συμβάσεων πρέπει:
α. να τα αναφέρουν αμέσως στον προϊστάμενό τους για να αποφύγουν οποιαδήποτε υποψία
β. να αναφέρουν σε συγκεκριμένο έγγραφο την προέλευση, τη φύση και τον αποδέκτη, προκειμένου να διασφαλιστεί η ιχνηλασιμότητα σε περίπτωση μεταγενέστερης αμφισβήτησης ή ελέγχου
γ. να χρησιμοποιούνται, στο μέτρο του δυνατού, προς όφελος ολόκληρου του γραφείου (για παράδειγμα, να μοιράζεται ένα κουτί με σοκολάτες, ημερολόγια ή στιλό) και
δ. να ζητούν τη συμβουλή του προϊσταμένου τους σε περίπτωση αμφιβολίας, ως προς το τι είναι αποδεκτό ή όχι και για τις περαιτέρω ενέργειες.
*** Τα δώρα ή οι προσκλήσεις που δεν εμπίπτουν στο πλαίσιο που περιγράφεται παραπάνω πρέπει, επίσης, να καταγράφονται, σημειώνοντας το όνομα της εταιρείας που προσέφερε το δώρο, και να επιστρέφονται στον αποστολέα συνοδευόμενα με σχετική επιστολή.
*** Οι προσκλήσεις σε δεξιώσεις ή προωθητικές, πολιτιστικές, αθλητικές ή φιλανθρωπικές εκδηλώσεις υπόκεινται στους ίδιους κανόνες. Οι επαγγελματίες δημοσίων συμβάσεων δεν επιτρέπεται, επίσης, να αποδέχονται τέτοιες προσκλήσεις κατά τη διάρκεια των προσωπικών τους διακοπών, ούτε να χρησιμοποιούν τις προσωπικές τους διακοπές ως δικαιολογία για την αποδοχή τέτοιων προσκλήσεων. Επίσης, δεν πρέπει σε καμία περίπτωση να ζητούν τέτοιες προσκλήσεις από έναν προμηθευτή.
*** Οποιαδήποτε συμμετοχή σε μια δραστηριότητα που συνδέεται με την άσκηση των εργασιακών καθηκόντων. Για παράδειγμα, σε περίπτωση συμμετοχής σε επαγγελματικό σεμινάριο για μία ή περισσότερες ημέρες, η διοίκηση μπορεί να πληρώσει το κόστος εγγραφής στο πλαίσιο ένταξης του επαγγελματία στις εκπαιδευτικές δράσεις του φορέα.
Τέλος, η συμμετοχή σε επισκέψεις ή ταξίδια μπορεί να δικαιολογηθεί μόνο για καθαρά επαγγελματικούς λόγους και τα σχετικά έξοδα ταξιδιού και διαμονής πρέπει να καλύπτονται με υπηρεσιακή εντολή μετακίνησης.
