Τα αρχαιολογικά ευρήματα των αλυσοδεμένων νεκρών στο Φάληρο, στην περιοχή του Πολιτιστικού Κέντρου του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος, αποτελούν μια συγκλονιστική ανακάλυψη. Όχι όμως μόνο επειδή συνδέονται με ιστορικά γεγονότα της αρχαιότητας.
Η ελληνική γη βρίθει από ευρήματα που συνδέονται με την ιστορία των αρχαίων Ελλήνων, με ανθρώπους που άφησαν ανεξίτηλα το στίγμα τους στην ελληνική, πολλές φορές και στην παγκόσμια ιστορία. Οι ογδόντα άγνωστοι άνθρωποι, πιθανόν ικέτες, που έμειναν άταφοι και, στη συνέχεια, αλυσοδεμένοι δεσμώτες επί δυόμιση χιλιάδες χρόνια, σηματοδοτούν – ή μπορούν να νοηματοδοτήσουν – ένα πανανθρώπινο μήνυμα με οικουμενικό χαρακτήρα. Παρά τον αποτροπιασμό και το μέγεθος των αρνητικών συμβολισμών που συνοδεύει την ιστορία οικτρά δολοφονημένων ανθρώπων, η διαχείριση των αρχαιολογικών ευρημάτων μπορεί, και πρέπει να συμβολίσει τις ακριβώς αντίθετες ανθρώπινες αξίες, από αυτές που συνδέονται με το ίδιο το γεγονός.
Οι νεκροί είτε συνδέονται με το Κυλώνειον Άγος, είτε με άλλες σκοτεινές πολιτικές αντιπαραθέσεις, μπορούν να νοηματοδοτήσουν τις αξίες που υπερασπίζεται διαχρονικά ο ανθρώπινος πολιτισμός. Ο τόπος στον οποίο αρνήθηκαν τη Συγχώρεση και το Έλεος, μπορεί να μετατραπεί σε Μνημείο Συγχώρεσης, Επιείκειας, Μετριοπάθειας Ομόνοιας και Συναδέλφωσης.
Η ανακάλυψη των σκελετών του Φαλήρου μπορεί να αποτελεί αρμοδιότητα και ευθύνη των αρχαιολόγων, όμως η διαχείριση του χώρου και των ευρημάτων υπερβαίνει τους σκοπούς, αλλά και τη στόχευση των αρχαιολογικών υπηρεσιών. Οι σκελετοί δεν αποτελούν ένα ακόμα αρχαιολογικό εύρημα που θα πρέπει να τύχει της συνήθους διαχείρισης από τις αρμόδιες υπηρεσίες. Τα ιστορικά γεγονότα που συνδέονται με τα ευρήματα δεν μπορούν – ή δεν πρέπει – από μόνα τους να αποτελέσουν το πλαίσιο ερμηνείας και διαχείρισης. Το συγκλονιστικό μέγεθος δεν περιορίζεται μόνο στο ίδιο
το γεγονός της δολοφονίας ανυπεράσπιστων ανθρώπων σε μια πολιτική διένεξη. Είναι το “επί δυόμιση χιλιάδες χρόνια αλυσοδεμένων ανθρώπων” εκείνο που υπερβαίνει την επιστήμη της αρχαιολογίας, της ιστορίας, που εγγίζει τις εσχατιές και τα όρια του ανθρώπινου πολιτισμού. Οι νεκροί πιθανόν να έμειναν επιδεικτικά άταφοι και μέχρι να σκεπαστούν από τα χώματα μπορεί να αποτελούσαν κοινή θέα των διερχόμενων για παραδειγματισμό. Η πράξη ήταν τόσο αποτρόπαια που η ίδια η αθηναϊκή κοινωνία, μόλις μετριάστηκαν ή ξεπεράστηκαν τα συγκεκριμένα πολιτικά πάθη και η σύγκρουση για την εξουσία, τα καταδίκασε απερίφραστα. Δημιούργησε και κληροδότησε στις επόμενες γενιές τον τρομερό όρο “Κυλώνειο Άγος” όχι μόνο για να τα καταδικάσει, αλλά και να αποτρέψει στο μέλλον την επανάληψή τους. Εκατό πενήντα χρόνια
αργότερα ο Σοφοκλής έγραψε την Αντιγόνη – είναι δυνατόν να μην σχετίζεται η ιστορία της τραγωδίας αυτής με τα γεγονότα; – που αποτελεί έναν αξεπέραστο ύμνο ανθρωπισμού, ένα θεατρικό έπος που έκτοτε συγκαταλέγεται στα αριστουργήματα της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς. Και μπορεί οι νεκροί να μην έμειναν τελικά άταφοι, αλλά σίγουρα έμειναν αλυσοδεμένοι. Και εάν τα πολιτικά μίση και τα πάθη ευθύνονται για την ανίερη δολοφονία, ο συμβολισμός των επί χιλιάδες χρόνια αλυσοδεμένων ανθρώπων είναι πελώριος. Υπερβαίνει το ίδιο το ιστορικό γεγονός, τη σημερινή αρχαιολογική ανακάλυψη, υπερβαίνει και τα ίδια τα ευρήματα. Με έναν μεταφυσικό και συγχρόνως καταλυτικό τρόπο αγγίζει και δοκιμάζει τις αντοχές του ανθρώπινου πολιτισμού. Και είναι ακριβώς αυτό το στοιχείο της ανακάλυψης που πιστεύω πως θα πρέπει να έχει καταλυτική σημασία στη διαχείριση του χώρου, ώστε να σηματοδοτήσει τις πανανθρώπινες αξίες που έκτοτε έχει υιοθετήσει ο ανθρώπινος πολιτισμός.
Από την εποχή που δημιουργήθηκαν οι πρώτες κοινωνίες μέχρι τις μέρες μας, η ανθρώπινη ιστορία βρίθει από αποτρόπαιες πράξεις, οι οποίες παρότι καταδικάζονται απερίφραστα και καθολικά, συνεχίζουν να επαναλαμβάνονται, ωσάν να αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα της ανθρώπινης φύσης. Ακόμα και στη σημερινή εποχή που ο άνθρωπος επαίρεται για τις δημιουργίες του, τα τεχνολογικά του επιτεύγματα, τις διεθνείς διακηρύξεις για τα ανθρώπινα δικαιώματα, οι πράξεις μεγάλης βαρβαρότητας συνεχίζουν να εμφανίζονται με μια περιοδικότητα η οποία δεν φαίνεται να προβληματίζει με τρόπο ουσιαστικό. Σε μια χώρα της Ασίας, στην Καμπότζη, την περίοδο 1975 – 1979, δολοφονήθηκαν ή πέθαναν από τον λιμό δύο εκατομμύρια άνθρωποι για πολιτικούς λόγους. Σε μια άλλη χώρα, στη Ρουάντα της Αφρικής το 1994, σε εκατό ημέρες, σφαγιάστηκαν 850.000 χιλιάδες άνθρωποι σε μια ανελέητη μαζική εξόντωση. Μερικές δεκαετίες νωρίτερα, στην ίδια την Ευρώπη κατά τη διάρκεια των παγκόσμιων πολέμων σκοτώθηκαν εκατομμύρια άνθρωποι, πολλοί από τους οποίους με φρικτές μεθόδους. Αλλά και η ίδια η Ελλάδα έζησε αποτρόπαια εγκλήματα από τον εμφύλιο σπαραγμό κατά τη διάρκεια της κατοχής, αλλά και την περίοδο 1946-49. Μπορεί άραγε κάποιος να ισχυριστεί βάσιμα πως σύγχρονος πολιτισμός θα σταματήσει τη βαρβαρότητα;
Οι νεκροί του Φαλήρου δεν μπορούν να αποτελέσουν έκθεμα. Αυτό προφανώς θα πρέπει να είναι απόλυτο. Επίσης, δεν μπορούν να παραμείνουν αλυσοδεμένοι. Ότι και να επιτάσσουν οι πρακτικές της αρχαιολογίας, οι νεκροί πρέπει να ελευθερωθούν. Μου είναι αδιανόητη η ιδέα πως συνεχίζουν να είναι αλυσοδεμένοι. Ήδη έπρεπε να απελευθερωθούν και αυτό να είναι μια πράξη μεγάλου συμβολισμού. Είναι αδιανόητο οι αλυσίδες να συνεχίσουν να δένουν τους σκελετούς εκείνων που τους αρνήθηκαν τη συγχώρεση, το έλεος. Είναι αδιανόητο οι συνήθεις πρακτικές της αρχαιολογίας να
αφήσουν αλυσοδεμένους τους σκελετούς οι οποίοι έτυχαν της μεγαλύτερης ποινής στην ανθρώπινη ιστορία. Δυόμιση χιλιάδες χρόνια είναι ένα τεράστιο, ένα αδιανόητο μέγεθος. Μπορεί η επιστήμη και πολλοί άνθρωποι να πιστεύουν πως ένας σκελετός δεν μπορεί να έχει καμία σχέση με τον άνθρωπο στον οποίο ανήκε, όμως ο συμβολισμός των αλυσίδων είναι αξεπέραστος. Ο αρχαιολογικός χώρος, ο τόπος του μαρτυρίου των ανθρώπων αυτών μπορεί και πρέπει, συγχρόνως και σε αντιδιαστολή με το ίδιο το γεγονός, να συμβολίσει τις πανανθρώπινες αξίες του ανθρωπισμού. Τις αξίες που
καταπατήθηκαν με βάναυσο τρόπο. Να μετατραπεί ο τόπος μαρτυρίου σε ένα παγκόσμιο Μνημείο Συγχώρησης. Έστω σε ένα ελληνικό μνημείο συγχώρεσης. Η δύναμη της ιστορίας των αλυσοδεμένων και της αρχαιολογικής ανακάλυψής μπορεί να μετατρέψει το ίδιο το γεγονός σε μια πανανθρώπινη θυσία ή οποία να υπενθυμίζει στον σημερινό άνθρωπο το χρέος του. Την προστασία των ανθρώπινων αξιών. Με κάθε τρόπο.
Ο χώρος στον οποίο βρέθηκαν οι αλυσοδεμένοι θα πρέπει να μετατραπεί σε Χώρο Μνήμης που θα νοηματοδοτεί και θα συμβολίζει. Και αυτό είναι κάτι που ξεπερνάει τις αρμοδιότητες των αρχαιολογικών υπηρεσιών, είναι ευθύνη της ελληνικής πολιτείας, στο έργο της οποίας θα μπορούσαν να συνδράμουν και παγκόσμιοι οργανισμοί, όπως η UNESCO και η Διεθνής Αμνηστία.
Με τις σκέψεις αυτές προτείνω να διερευνηθεί η ιδέα δημιουργίας ενός Χώρου Μνήμης που θα φιλοξενήσει τους “απελεύθερους” του Φαλήρου, ενός Παγκόσμιου Μνημείου Συγχώρεσης. Δεν ξέρω πως μπορεί δημιουργηθεί αρχιτεκτονικά κάτι τέτοιο.
Προφανώς θα πρέπει να γίνει ένας διεθνής αρχιτεκτονικός – και όχι μόνο – διαγωνισμός. Θα πρέπει επίσης οι αλυσίδες να αφαιρεθούν και οι νεκροί να ταφούν εν ειρήνη. Ίσως κάποιος μεγάλος λογοτέχνης να μπορεί να προτείνει και ένα επίγραμμα για το μνημείο, όπως συνήθισαν στην αρχαία Ελλάδα.
Ένα επίγραμμα που μπορεί να λέει περίπου:
Άγνωστε νεκρέ, Συγνώμη!
Άγνωστε προσκυνητή μην ξεχνάς τη Συγχώρεση!
Ανέστης Στεφανίδης
Πολιτικός Επιστήμων
