«Οι Απαρχές της Γλυπτικής. Αρχαιολογικά ευρήματα από τον Παλαιό Κόσμο και τη Λέσβο 2,5 εκατομμύρια έως 50.000 χρόνια πριν από σήμερα» παρουσιάζεται στο Μουσείο Μπενάκη Ελληνικού Πολιτισμού έως τις 7 Ιανουαρίου, σε συνδιοργάνωση του Πανεπιστημίου Κρήτης, του Μουσείου Μπενάκη και της Περιφέρειας Κρήτης, με τη συνεργασία του υπουργείου Πολιτισμού [Κουμπάρη 1 & Βασ. Σοφίας, 106 74 Αθήνα].
Η Νένα Γαλανίδου, καθηγήτρια Προϊστορικής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης και επιστημονική επιμελήτρια της έκθεσης -μαζί με τον Τhomas Wynn, καθηγητή Γνωσιακής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Κολοράντο, και τον εικαστικό Tony Berlant, που έχει την καλλιτεχνική επιμέλεια-, μιλώντας μας για την έκθεση, είπε: «Πόσο παλιά είναι η καλλιτεχνική έκφραση; Πότε ο άνθρωπος ένιωσε την ανάγκη να απεικονίσει μορφές πάνω στην πέτρα; Μπορεί ένα λίθινο εργαλείο να είναι και ένα όμορφο αντικείμενο;
Σε αυτά τα ερωτήματα φιλοδοξεί να απαντήσει η ανατρεπτική και απολαυστική αρχαιολογική έκθεση η οποία συστήνει στο κοινό μια εν πολλοίς άγνωστη πτυχή της ιστορίας της καταγωγής και εξέλιξης τους ανθρώπου. Τα σπάνια αντικείμενα των «Απαρχών της Γλυπτικής» αμφισβητούν τον κανόνα που συνδέει την καλλιτεχνική έκφραση με το είδος μας, Homo sapiens. Η έκθεση προτάσσει την άποψη ότι η αισθητική αφύπνιση έχει ήδη ξεκινήσει πολλές εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια πριν από την εμφάνιση των Homo sapiens.
Αντλώντας έμπνευση από την έκθεση «First Sculpture: From Handaxe to Figure Stone» (Nasher Sculpture Centre, Τέξας, 2018), «Οι Απαρχές της Γλυπτικής» αποτελούν μια εμπλουτισμένη εκδοχή, με τα διπλάσια σχεδόν εκθέματα. Συνολικά 142 σπάνια ευρήματα της Παλαιολιθικής εποχής από 13 χώρες της Ευρώπης, της Αφρικής και της Μέσης Ανατολής παρουσιάζονται για πρώτη φορά στην Ελλάδα. Είναι, άλλωστε, και η πρώτη έκθεση σε ελληνικό Μουσείο που αφιερώνεται αποκλειστικά στην Παλαιολιθική εποχή, με εκθέματα που δημιούργησαν προγονικά είδη πριν από την εμφάνιση του είδους μας, Homo sapiens.
Το αρχαιότερο έκθεμα έχει ηλικία 2,5 εκατομμύρια χρόνια και είναι ένα φυσικό βότσαλο ίασπι από τη θέση Μακαπάνσχατ στη Ν. Αφρική, πάνω στο οποίο αναγνωρίζεται ένα πρόσωπο· είναι δηλαδή μια μορφή σε λίθο. Κάποιος/α Αυστραλοπίθηκος –δεν είχαν ακόμη εμφανιστεί οι Homo– εντόπισε το βότσαλο, αναγνώρισε το πρόσωπο, όπως άλλωστε και εμείς σήμερα, το μάζεψε και το μετέφερε στο ενδιαίτημα του/της. Αντίστοιχες ικανότητες είχαν και οι πιο πρόσφατοι, εξαφανισμένοι συγγενείς μας, οι Νεάντερνταλ, όπως μαρτυρούν τα νεότερα αντικείμενα της έκθεσης, οι μορφές σε λίθο (πρόσωπα, σώματα, ζώα ή πουλιά) από τη θέση Φονμόρ της Γαλλίας, ηλικίας 50.000 ετών. Η ικανότητα, λοιπόν, να αναγνωρίζουμε μορφές σε φυσικά αντικείμενα, ως οπτική αντίληψη άλλα και ως αφηρημένη σκέψη είναι εγκεφαλικές και διανοητικές λειτουργίες, τις οποίες μοιραζόμαστε με τους μακρινούς μας προγόνους, και πάει πολύ πίσω στο χρόνο.
Αρχαιολογικά, η αφηρημένη και συμβολική έκφραση ανιχνεύεται για πρώτη φορά στα λίθινα εργαλεία της Αχελαίας τεχνικής παράδοσης, μέσω της σκόπιμης κατάτμησης του λίθου για την επίτευξη συμμετρικής φόρμας, δακρυόσχημης ή σφαιρικής. Η Αχελαία εμφανίζεται στην Ανατολική Αφρική πριν από περίπου 2 εκατομμύρια χρόνια και εξαπλώνεται στην Ευρώπη και την Ασία, επιβιώνοντας για περίπου 1,5 εκατομμύρια χρόνια! Συνδέεται με προγονικά είδη του ανθρώπου, τους Homo ergaster, Homo erectus, και Homo heidelbergensis. Πρόκειται για μια μοναδική στιγμή στην ιστορία της εξέλιξής μας, στην οποία κρυσταλλώνεται ένα διανοητικό και γνωσιακό άλμα.
Τα λίθινα εργαλεία από τα Ροδαφνίδια της Λέσβου που έφερε στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη του Πανεπιστημίου Κρήτης, και τα οποία παρουσιάζονται για πρώτη φορά στο κοινό μέσα από την έκθεση, εγγράφονται στην παγκόσμια Αχελαία παράδοση. Αποτελούν μαρτυρίες για την άφιξη της παράδοσης αυτής στο σταυροδρόμι μεταξύ Αφρικής και Ευρασίας, τουλάχιστον πριν από περίπου μισό εκατομμύριο χρόνια, αλλά και για τον ρόλο της περιοχής του Αιγαίου στην ιστορία των ανθρώπινων μετακινήσεων διαχρονικά.
Και ενώ τα λίθινα εργαλεία είναι πρωτίστως χρηστικά αντικείμενα, υπάρχουν κάποια σπάνια, εξαιρετικά παραδείγματα που ξεπηδούν μέσα από τις Αχελαίες συλλογές της Ευρώπης, της Αφρικής και της Ασίας, τα οποία ξεφεύγουν από το καθαρά ή αποκλειστικά λειτουργικό πλαίσιο. Η συμμετρία, η ακραία εκλέπτυνση, η επιλογή οπτικά εντυπωσιακών πετρωμάτων, η πλαισίωση ενός απολιθώματος, μιας κρυσταλλικής ατέλειας ή μιας οπής – εγγενών στην πρώτη ύλη – ο γιγαντισμός, εντοπίζονται για πρώτη φορά στο εμβληματικό εργαλείο της Αχελαίας, τον χειροπέλεκυ. Πρόκειται για επιλογές που βασίζονται, μάλλον, σε αισθητικά κριτήρια. Τα ερωτήματα που προκύπτουν είναι: Γιατί ο/η προϊστορικός/ή λιθοξόος επεδίωξε να δημιουργήσει ένα ξεχωριστό εργαλείο που δεν είναι απαραίτητα χρηστικό; Γιατί να θέλει να προκαλέσει εντύπωση μέσα στην ομάδα του/της με το ξεχωριστό αυτό αντικείμενο; Υποψιαζόμαστε ότι οι απαντήσεις συνδέονται με πολύπλοκες διεργασίες που έχουν να κάνουν με την ανάδυση της επίγνωσης του εαυτού και την ανάγκη για κοινωνική διάκριση».
Η έκθεση πλαισιώνεται από:
Εκπαιδευτικά προγράμματα για παιδιά ηλικίας από Γ’ Δημοτικού έως Γ’ Λυκείου
Εκπαιδευτικά προγράμματα για επισκέπτες τυφλούς ή με προβλήματα όρασης
