© Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη
Η 2023 Ελευσίς Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης παρουσιάζει το εικαστικό και ερευνητικό έργο «Μυστήριο 15 – Το Ανοιχτό Μουσείο» της διεθνώς αναγνωρισμένης εικαστικού και Ομότιμης Καθηγήτριας της Σχολής Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ, Βάνας Ξένου.
Η μεγάλη αναδρομική έκθεση φιλοξενείται σε δύο σημεία-ορόσημα της πόλης: το ανακαινισμένο εργοστάσιο ΙΡΙΣ και τον Αρχαιολογικό Χώρο της Ελευσίνας, αποκαλύπτοντας τη διττή της ταυτότητα, ανάμεσα στο ιερό και το βιομηχανικό, στη μύηση και τη λήθη.
Με αφορμή το εικαστικό γεγονός, η Ομότιμη Καθηγήτρια Βάνα Ξένου μίλησε μαζί μας.
Το δομικό στοιχείο του ελευσινιακού μυθολογήματος
«Για τους Έλληνες το όνομα “᾽Ελευσίς’’ ακουγόταν σχεδόν όπως η λέξη “ἔλευσις – ἄφιξις’’. Η Ελευσίνα ήταν ο τόπος της γέννησης του αέναα επαναλαμβανόμενου κοσμικού γεγονότος, ο τόπος της ευρέσεως της Κόρης, γεγονός που αποτελούσε την εγγύηση της συνέχειας της ζωής. Τόση ήταν η θλίψη της θεϊκής μητέρας για την αρπαγή της Περσεφόνης, που ο ποιητής την περιγράφει ήδη από την αρχή του Ομηρικού Ύμνου στη Δήμητρα. Φαίνεται πως ακόμη και στη χαρμόσυνη συνάντησή της με την Περσεφόνη, τη διακρίνει πικρία. Αυτή η θλίψη αποτέλεσε δομικό στοιχείο του ελευσινιακού μυθολογήματος».
Κάτι περισσότερο από ένα ατομικό συμβάν
«Η γέννηση αποτελεί ένα από τα κεντρικά σημεία του ελευσινιακού μύθου και αφορά στη σύλληψη της τελετουργικής μύησης, η οποία εθεωρείτο ως γενέθλιος ημέρα και αναφερόταν στην ιδέα του θανάτου και της αναγέννησης, καθώς το τελετουργικό εξουδετερώνει τον φόβο του θανάτου. Είναι φανερό πως το γεγονός της γέννησης στην Ελευσίνα αποτελούσε κάτι περισσότερο από ένα ατομικό συμβάν: μέσα από αυτή τη συνθήκη αντισταθμιζόταν η θνητότητα του ατόμου και επιβεβαιωνόταν η εντελέχεια της ζωής.
Η υποχθόνια όψη των Ελευσίνιων Μυστηρίων γίνεται κατανοητή κάτω από το φως της συρροής παρελθόντος και μέλλοντος. Η αλληγορία του σπόρου, του πυρήνα που θάβεται στη γη, σημαίνει την εμπειρία της επιστροφής ή την αποκατάσταση των προγόνων, με τέτοιο τρόπο ώστε να προεκτείνεται στις μελλοντικές γενιές μέσω της γέφυρας του προσωρινού ατόμου. Ο σπόρος και ο βλαστός εμπεριέχουν έναν ολόκληρο κόσμο προγονικών ψυχών. Η ζωή του ατόμου ανυψώνεται σε πρότυπο και γίνεται αρχέτυπο· οδηγεί σε μια παλινόρθωση, την αποκατάσταση της ζωής των προγόνων, οι οποίοι, μέσα από τη γέφυρα του παροδικού ατόμου, περνούν στις γενεές του μέλλοντος. Ταυτόχρονα, το άτομο διασώζεται από την απομόνωση και αποκαθίσταται στην ολότητα. Ολόκληρη η τελετουργική προετοιμασία, με τα αρχέτυπα, σκοπεύει σε αυτό τον στόχο».
«Γιατί η Ελευσίνα σήμερα;»
«Όσον αφορά στο ερώτημα “Γιατί η Ελευσίνα σήμερα;”, φαίνεται να στηρίζεται στην αναζήτηση της δημιουργικότητας στις πηγές ή καλύτερα, στις αιώνια ενεργείς δυνάμεις των πρωταρχικών όντων που προσέφεραν με τις τελετουργίες οι μύστες σαν μια αχτίδα φωτός.
Τα Ελευσίνια Μυστήρια ήταν μία έκφραση λατρείας χωρίς δογματισμούς. Κρατάμε από την Ελευσίνα τις τελετουργίες, την αποτελεσματικότητα των μυστηριακών συμβόλων που προβάλλουν τις συγκρούσεις και τους αγώνες των αντιθέτων – δηλαδή την ιδέα του ολόκληρου ανθρώπου. Έχει ενδιαφέρον ο τρόπος με τον οποίο ο Σωκράτης, στον πλατωνικό Φαίδρο, μας οδηγεί στη μυσταγωγία, μέσω της οποίας βιωνόταν το κακό ως μέρος της ύπαρξης, όπως το φως και το σκοτάδι: “Η ομορφιά λαμποκοπούσε τότε στα μάτια μας, όταν μαζί με τον πανευτυχή χορό βλέπαμε το μακάριο όραμα και θέαμα και τελετουργούσαμε τη μυσταγωγία, όντας εμείς ολόκληροι και ανέπαφοι από όσα κακά μας περίμεναν ύστερα, και μυηθήκαμε στα ολοκάθαρα, πανευτυχή οράματα” (250c)· αναδεικνύεται εδώ η σημασία των τελετουργικών πράξεων που θεσμοθετεί / αποκαλύπτει η Θεά Δήμητρα στον Ομηρικό Ύμνο, με τις δύο παρακλήσεις και τις υποδείξεις της, οι οποίες οδηγούν ακριβώς στο μυστήριο, το οποίο δηλώνεται ως μια καλυμμένη – μυστική πραγματικότητα.
Η θραυσματική εικόνα του Ευρωπαϊκού πολιτισμού απέκτησε διαφορετικές σημασίες· πρόκειται για νοητική κατασκευή βάσει μιας κριτικής αποκατάστασης, η οποία βασίζεται στην ανάκληση των θραυσμάτων που αφορούν στις έννοιες του ίχνους και του ερειπίου. Το γεγονός της διάλυσης της πρωταρχικής τους αύρας είναι εκείνο που τις κάνει διδακτικώς ανεκτίμητες. Στο μπαρόκ του 17ου αιώνα οι δραματουργοί δεν είδαν τα ερείπια απλώς ως υψηλής σημασίας θραύσματα, αλλά και ως αντικείμενα προορισμένα για τη δική τους ποιητική κατασκευή. Ο Giovanni Battista Piranesi χρησιμοποίησε τις απεικονίσεις από τις γκραβούρες του των διαφορετικών ερειπίων του αρχαίου παρελθόντος της Ρώμης, ως αρχιτεκτονικές, γλυπτικές ενδείξεις και όχι ως στοιχεία απλά του παρελθόντος. Στην ουσία, έδινε τη δυνατότητα στην κριτική φαντασία να συλλάβει την πόλη, μέσω μιας ακριβούς φανταστικής και εφευρετικής συγχώνευσης των μνημείων της Ρώμης. Στην πρόταση “Το Ανοιχτό Μουσείο”, η χρήση κατόψεων των ναΐσκων ή των προπυλαίων του αρχαιολογικού χώρου της Ελευσίνας με τον τρόπο που χρησιμοποιήθηκαν, είχαν ως πηγή αναφοράς το Campo Marzio του Piranesi».
Μεγάλα ζητήματα σχετικά με την κρίση του Δυτικού πολιτισμού
«Εμβληματικές μορφές αντιμετώπισαν τις συγκρούσεις, τις αντιθέσεις και τις κρίσεις του 20ού αιώνα και καθόρισαν, σε κάποιο μέτρο, τη μετέπειτα πορεία των ιδεών του πολιτισμού στον Δυτικό κόσμο. Σε ένα ουσιαστικά μικρό διάστημα, μεταξύ του 1920 και του 1930, τέθηκαν μεγάλα ζητήματα σχετικά με την κρίση του Δυτικού πολιτισμού, όπως η επιστροφή στις απαρχές της Ευρώπης, η σχέση και η καλλιέργεια της θρησκείας, η εσωτεριστική παράδοση, η κοινωνική επανάσταση, η σημασία της γλώσσας και της γραφής, η έννοια της ιστορίας. Θέματα που θα αντιμετώπιζαν αργότερα θεωρητικοί της τέχνης, ψυχολόγοι, ριζοσπαστικοί, φιλόσοφοι, οι οποίοι κινήθηκαν στα όρια του σουρεαλισμού του κονστρουκτιβισμού και της αποδομητικής διαδικασίας. Το 1920, σε μια ιδιαίτερα σημαντική στιγμή της Ευρώπης, ο Ezra Pound προέτρεπε να καταστήσουμε την πολιτισμική παράδοση νέα, “Make it new’’, καθώς αυτή δεν είναι δυνατόν να νοείται ως απλή αντιγραφή, αλλά ως πολύπλοκη αλληλεπίδραση εγγενών ροπών, μιμήσεων και αυτo-οργανωτικών δομών. Η επιμονή στην παράδοση ή καλύτερα στη δύναμή της, όπου μπορούν να ενεργούν, ποικιλότροπα, η κληρονομικότητα, οι προκαθορισμοί, οι διαθέσεις, οι δυνατότητες και οι τάσεις δεν αντιστοιχούν στο ζήτημα μιας παγιωμένης συμπεριφοράς.
Η πρόταση για ένα “Ανοιχτό Μουσείο” αποσκοπεί́ στην ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομίας της Ελευσίνας. Στο προϊστορικό και ιστορικό παρελθόν διένυσε στιγμές όπου δέχτηκε στο σώμα της μετακινήσεις αρχαίων λαών για να φτάσει στην Επανάσταση του 1821, και τη Μικρασιατική́ καταστροφή́, την εκβιομηχάνιση του νέου ελληνικού κράτους με την είσοδο εσωτερικών μεταναστών και στις μέρες μας την αποβιομηχάνιση της».
