Ζητήματα που σχετίζονται με το ανθρώπινο δυναμικό, τη χρηματοδότηση των επιχειρήσεων του κλάδου και την προοπτική των Κατασκευών μετά την ολοκλήρωση του Ταμείου Ανάκαμψης το 2026 συνιστούν τις βασικότερες προκλήσεις του κλάδου των κατασκευών.
Σύμφωνα με τη μελέτη του ΙΟΒΕ με τίτλο «Τάσεις, προκλήσεις και προοπτικές ανάπτυξης των Κατασκευών στην Ελλάδα – 2025» εκτός από τα παραπάνω τις τεχνικές εταιρίες απασχολούν το θεσμικό πλαίσιο του συστήματος παραγωγής δημοσίων έργων, η απουσία εθνικού σχεδιασμού για τις υποδομές, η ενσωμάτωση της τεχνολογίας και η ψηφιοποίηση των Κατασκευών, ώστε να ενισχυθεί η παραγωγικότητα του κλάδου, η προσαρμογή του κλάδου στην κλιματική αλλαγή και η υιοθέτηση των προτύπων ESG.
Ειδικότερα, η έλλειψη εργατικού δυναμικού παραμένει κύρια πηγή προβληματισμού για τις εγχώριες κατασκευαστικές επιχειρήσεις. Η μείωση της εγχώριας κατασκευαστικής δραστηριότητας κατά τη δεκαετή οικονομική κρίση επιδείνωσε το φαινόμενο της «διαρροής εγκεφάλων» (brain drain), γεγονός που στην παρούσα συγκυρία συμβάλλει στην έλλειψη προσωπικού στην Ελλάδα. Επιπλέον, καθώς έλλειψη εξειδικευμένου ανθρώπινου δυναμικού (τεχνιτών και μηχανικών) στις Κατασκευές παρουσιάζεται και σε άλλες χώρες, δημιουργείται ισχυρός ανταγωνισμός για την προσέλκυση εργαζόμενων, με την προσφορά σημαντικά υψηλότερων αμοιβών που είναι δυσκολότερο να δοθούν στην Ελλάδα.
Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις της μελέτης του ΙΟΒΕ εφόσον η ανάπτυξη των Κατασκευών συνεχιστεί το σύνολο των εργαζόμενων στις Κατασκευές θα πρέπει να αυξηθεί την περίοδο 2025 – 2026 σε 236 χιλ. εργαζόμενους, επίπεδο που είναι κατά 26 χιλ. εργαζόμενους υψηλότερο σε σύγκριση με το σύνολο της απασχόλησης στις Κατασκευές το 2024 (210 χιλ. εργαζόμενοι).
Ανησυχητική θεωρείται η τάση μείωσης της συμμετοχής των νέων στο εργατικό δυναμικό του κλάδου των Κατασκευών στην Ελλάδα την τελευταία δεκαετία. Το 2023 οι νέοι ηλικίας 15-24 ετών αποτελούσαν μόλις το 3,3% του εργατικού δυναμικού του κλάδου (από 9,5% το 2008), όταν στην ΕΕ-27, στην οποία επίσης καταγράφεται ηπιότερη πτωτική τάση, το αντίστοιχο ποσοστό ήταν κατά μέσο όρο 7,9%. Μάλιστα, το ποσοστό αυτό είναι χαμηλότερο και από τη συμμετοχή των νέων 15- 24 ετών στο σύνολο των κλάδων της ελληνικής οικονομίας (4,6% το 2023). Έτσι, η Ελλάδα βρίσκεται στην τελευταία θέση μεταξύ των κρατών μελών της ΕΕ-27 ως προς τη συμμετοχή των νέων στο εργατικό δυναμικό του κλάδου των Κατασκευών. Αυτή η τάση μείωσης των νέων εργαζόμενων, η οποία συνδέεται και με τη σχετική καθυστέρηση της εισαγωγής των νέων στην αγορά εργασίας (λόγω π.χ. σπουδών), επηρεάζει τη μεταφορά υφιστάμενων γνώσεων και ικανοτήτων και υποσκάπτει την τρέχουσα και μελλοντική ανταγωνιστικότητα του κλάδου των Κατασκευών.
Χρηματοδότηση κατασκευαστικών και μελετητικών επιχειρήσεων
Η χρηματοδότηση των επιχειρήσεων του κατασκευαστικού και μελετητικού κλάδου εκτιμάται ότι θα πρέπει να ενισχυθεί ώστε να καλυφθούν οι αυξημένες ανάγκες κεφαλαίων κίνησης, επενδύσεων, ανάπτυξης έργων, έκδοσης εγγυητικών επιστολών συμμετοχής σε διαγωνισμούς, καλής εκτέλεσης έργων, κ.λπ.
Σημειώνεται ότι εκδόσεις εγγυητικών επιστολών συνεκτιμώνται στον συνολικό δανεισμό των κατασκευαστικών επιχειρήσεων από τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα, τα οποία επιβάλλουν και όρια χρηματοδότησης ανά κλάδο και επιχείρηση, στο πλαίσιο της διαχείρισης των κινδύνων τους και των προβλέψεων του κανονιστικού πλαισίου.
Τις ανάγκες αναζήτησης πρόσθετης χρηματοδότησης και ρευστότητας επιτείνουν οι καθυστερήσεις πληρωμών προς τις κατασκευαστικές επιχειρήσεις, περιλαμβανομένου του τομέα των δημοσίων έργων, οι οποίες αποτελούν ένα χρόνιο πρόβλημα του κλάδου.
Προοπτική των Κατασκευών μετά το 2026
Η ολοκλήρωση των έργων του Ταμείου Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας το 2026 ενδέχεται να δημιουργήσει ένα «κενό» στην εγχώρια κατασκευαστική δραστηριότητα, αν και, θεωρητικά, υπάρχει ένα απόθεμα έργων υποδομών στους τομείς των οδικών, σιδηροδρομικών, ενεργειακών και τηλεπικοινωνιακών δικτύων, τα οποία θα ολοκληρωθούν μετά το 2026 (περίοδος 2027- 2030) συνολικού προϋπολογισμού 10 δις. ευρώ.
Θεσμικά ζητήματα
Ο σχεδιασμός και οι προϋπολογισμοί των έργων πρέπει να στηρίζονται σε ορθή εκτίμηση του κόστους, με βάση και την ένταξη των κλιματικών κινδύνων στις προδιαγραφές των έργων. Στα παραπάνω θα συμβάλλει η δημιουργία του Ενιαίου Συστήματος Τεχνικών Προδιαγραφών και Τιμολόγησης Τεχνικών Έργων, που θα περιλαμβάνει Ηλεκτρονικό Σύστημα Προσδιορισμού Κόστους Συντελεστών Παραγωγής Τεχνικών Έργων (Παρατηρητήριο Τιμών, Σύστημα Αναλύσεων Τιμών και Προσδιορισμού Κόστους), καθώς και Σύστημα Ενιαίων Τεχνικών Προδιαγραφών, η οποία προβλέπεται στον Ν.4782/2021, αλλά δεν έχει ακόμα υλοποιηθεί.
Ενσωμάτωση τεχνολογίας και ψηφιοποίηση
Η παραδοσιακά υψηλή ένταση εργασίας και τα πολλαπλά επιμέρους στάδια των κατασκευαστικών δραστηριοτήτων, τα οποία απαιτούν τη συμμετοχή πλήθους αυτοαπασχολούμενων επαγγελματιών ή πολύ μικρών επιχειρήσεων διαφορετικών ειδικοτήτων για την ολοκλήρωση ενός έργου, καθιστούν την ψηφιοποίηση και την καινοτομική δραστηριότητα στον κλάδο των Κατασκευών ένα δύσκολο εγχείρημα. Έτσι, τα χαμηλά ποσοστά ψηφιοποίησης, αλλά και η έλλειψη επενδύσεων από τις κατασκευαστικές επιχειρήσεις, αποτελούν δύο μείζονες προκλήσεις για την ανθεκτικότητα και την ανταγωνιστικότητα του τομέα.
Ο τρόπος κατασκευής, διαχείρισης και παρέμβασης στο δομημένο περιβάλλον μετασχηματίζεται, ωστόσο, με ταχείς ρυθμούς, με την ανάπτυξη πολυάριθμων εφαρμογών BIM (Building Information Modelling36), IoT (Internet of Things), αισθητήρων, ρομπότ, drones, εργαλείων σάρωσης, αλλά και με τεχνολογίες που αυξάνουν την αποδοτικότητα, όπως ο επιτόπιος αυτοματισμός, η προκατασκευή ή η τρισδιάστατη εκτύπωση αρθρωτών δομικών στοιχείων και ο αυτοματισμός διαδικασιών που σχετίζονται με τα κτήρια. Οι ψηφιακές τεχνολογίες μπορούν να καταγράφουν με ακρίβεια, να αξιολογούν, να προσομοιώνουν, να μετρούν, να παρακολουθούν και να μειώνουν τις εκπομπές σε ολόκληρο τον κύκλο ζωής ενός κτηρίου. Επομένως, η περαιτέρω ψηφιοποίηση θα συμβάλλει σημαντικά στη στήριξη ενός βιώσιμου δομημένου περιβάλλοντος και στην ενίσχυση της παραγωγικότητας των Κατασκευών. Ο δημόσιος τομέας μπορεί να συμβάλλει στην ψηφιακή μετάβαση με διάφορους τρόπους, όπως η επιτάχυνση της ψηφιακής έκδοσης οικοδομικών αδειών, η ψηφιοποίηση των πληροφοριών για τα κτίρια, κ.ά.
Η Τεχνητή Νοημοσύνη (ΤΝ) αναμένεται επίσης να επηρεάσει σημαντικά τον τρόπο με τον οποίο σχεδιάζονται, υλοποιούνται και διαχειρίζονται τα τεχνικά έργα. Ενδεικτικά, οι επαναλαμβανόμενες ή επικίνδυνες εργασίες θα μπορούν ενδεχομένως να εκτελούνται από ρομποτικά συστήματα που έχουν ενσωματωμένη την ΤΝ. Επίσης, ο σχεδιασμός και η ψηφιοποίηση μπορεί να συνδυαστούν με εφαρμογές ΤΝ για τη βελτιστοποίηση των χρονοδιαγραμμάτων υλοποίησης των έργων, την προγνωστική συντήρηση υποδομών και κτηρίων, τη διαχείριση κινδύνων για την ασφάλεια, κ.ά. Η εισαγωγή της ΤΝ απαιτεί σημαντικές επενδύσεις σε σχετικές τεχνολογίες και κατάρτιση του ανθρώπινου δυναμικού σε νέες ψηφιακές δεξιότητες, οδηγώντας συγχρόνως σε απώλειες θέσεων εργασίας σε τεχνικό προσωπικό.
Προσαρμογή των Κατασκευών στην κλιματική αλλαγή
Η κλιματική αλλαγή έχει επιπτώσεις και στις Κατασκευές, καθώς επηρεάζει τόσο την κατασκευαστική δραστηριότητα, όσο και τη σχεδίαση, υλοποίηση και συντήρηση των υποδομών και των κτηρίων. Για παράδειγμα, η αύξηση της συχνότητας εμφάνισης ακραίων καιρικών φαινομένων και φυσικών καταστροφών, όπως καύσωνες και πλημμύρες οδηγεί σε εντονότερη καταπόνηση των δομικών στοιχείων και υλικών και μπορεί να επηρεάσει τη δομική σταθερότητα των υποδομών και των κτηρίων, κάτι που πρέπει να λαμβάνεται υπόψη στον σχεδιασμό. Αναδεικνύεται στο πλαίσιο αυτό και η ανάγκη εκπαίδευσης των μηχανικών και του τεχνικού προσωπικού σε βιώσιμες και ανθεκτικές τεχνικές, με την ενσωμάτωση ψηφιακών εργαλείων στον σχεδιασμό.
Οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στην κατασκευαστική δραστηριότητα μπορεί να περιλαμβάνουν επίσης τον περιορισμό των ωρών εργασίας λόγω θερμικής καταπόνησης, καθυστερήσεις λόγω ακραίων καιρικών φαινομένων, προβλήματα στις εφοδιαστικές αλυσίδες, αυξημένο κόστος ασφάλισης κ.ά..
Κριτήρια ESG για τον κλάδο των Κατασκευών
Η μετάβαση της ελληνικής οικονομίας προς την κλιματική ουδετερότητα μέχρι το 2050 στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας, απαιτεί μεγάλης κλίμακας επενδύσεις. Η χρηματοδότηση αυτών των επενδύσεων θα διευκολυνθεί με τη χρήση πρόσθετων χρηματοοικονομικών κριτηρίων, τα οποία ενσωματώνουν διαστάσεις περιβαλλοντικές, κοινωνικές και εταιρικής διακυβέρνησης (κριτήρια ή αρχές ESG). Συνεπώς, η διαχείριση των θεμάτων περιβάλλοντος, κοινωνίας και εταιρικής διακυβέρνησης αποκτά βαρύτητα για τη διευκόλυνση της πρόσβασης των επιχειρήσεων σε επενδυτικά και χρηματοδοτικά κεφάλαια.
Εθνικός στρατηγικός σχεδιασμός υποδομών
Όπως έχει επισημανθεί και σε προηγούμενες εκθέσεις του ΙΟΒΕ για τον κλάδο των Κατασκευών, ο υφιστάμενος σχεδιασμός υποδομών στην Ελλάδα έχει αδυναμίες, καθώς είναι αποσπασματικός, μπορεί να αφορά μόνο συγκεκριμένους τομείς, ενώ και η υλοποίηση των έργων εξαρτάται από αρμοδιότητες φορέων που συχνά επικαλύπτονται, οδηγώντας σε σημαντικές καθυστερήσεις. Συνολικά, οι διαδικασίες σχεδιασμού, ιεράρχησης, υλοποίησης και αξιολόγησης των έργων παρουσιάζουν περιθώρια βελτίωσης.
