Δεκαπέντε χρόνια μετά την έναρξη της χρηματοπιστωτικής κρίσης στην Ελλάδα, το φάντασμα των κόκκινων δανείων (NPLs – Non Performing Loans) συνεχίζει να πλανάται πάνω από τις τράπεζες, τις αγορές και την κοινωνία. Αν και οι αριθμοί έχουν υποχωρήσει δραστικά, οι ηθικές διαστάσεις της διαχείρισής τους μένουν κατά βάση αναστοχαστικές και υποφωτισμένες.
Η μεταφορά τεράστιου όγκου δανείων σε funds μέσω τιτλοποιήσεων και η λειτουργία εταιρειών διαχείρισης απαιτήσεων άλλαξαν τον χρηματοοικονομικό χάρτη. Ωστόσο, άλλαξαν και το πρόσωπο της τράπεζας απέναντι στην κοινωνία. Η τράπεζα, που θεωρούνταν για δεκαετίες «θεσμική αποταμιευτική κιβωτός» του μέσου Έλληνα, μετατράπηκε σε διαχειριστή ρίσκου και πολλές φορές σε «ψυχρό εκτελεστή συμβολαίων». Στην ελληνική μετα-κρίσης εποχή, τα μη εξυπηρετούμενα δάνεια (NPLs) αντιμετωπίστηκαν κατά κύριο λόγο ως ποσοτικό πρόβλημα. Η συστημική εστίαση στη μείωση των ποσοστών NPLs από το 2016 μέχρι το 2024, έκρυψε την ηθική πολυπλοκότητα της διαχείρισης των δανείων. Μεταφέροντας τα δάνεια σε funds, μέσω τιτλοποιήσεων, οι τράπεζες αποκατέστησαν τους ισολογισμούς τους αλλά αποσυνδέθηκαν από το κοινωνικό πρόσωπο που άλλοτε χαρακτήριζε τη λειτουργία τους. Έτσι γεννιούνται ηθικά διλήμματα, όπως το ποιος φέρει την ευθύνη όταν ένας δανειολήπτης με πραγματική αδυναμία χάνει το σπίτι του ή ποιος ξεχωρίζει τον «ηθικά πτωχευμένο» από τον στρατηγικά ασυνεπή.
Ηθική και τραπεζική πρακτική – δύο κόσμοι που συγκρούονται
Στο επίκεντρο της συζήτησης βρίσκονται δύο πυλώνες: Η ηθική υποχρέωση έναντι των δανειοληπτών – ιδιαίτερα όσων δανείστηκαν σε περίοδο οικονομικής ευημερίας αλλά κατέρρευσαν υπό το βάρος της κρίσης. Η τραπεζική ευθύνη έναντι των μετόχων, της εποπτικής αρχής και του δημοσίου συμφέροντος – ειδικά για τράπεζες που διασώθηκαν με κεφάλαια του Ταμείου Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας.
Η ηθική ερώτηση που τίθεται δεν είναι αν «πρέπει» να πληρώσουν οι οφειλέτες. Είναι ποιοι πρέπει να πληρώσουν, πώς και με ποιους όρους. Για παράδειγμα, η εξίσωση του στρατηγικού κακοπληρωτή με τον «ηθικά καταρρεύσαντα» δανειολήπτη δημιουργεί στρεβλώσεις. Από τη μία, ένας δανειολήπτης που πραγματικά αδυνατεί λόγω ανεργίας ή ασθένειας μπορεί να δει το σπίτι του να εκποιείται από fund. Από την άλλη, ένας άλλος που μπορεί να «ελιχθεί» παραμένει στο ακίνητό του επί χρόνια.
Τα funds, η απο-προσωποποίηση της σχέσης και η ηθική του outsourcing
Η μεταβίβαση έτσι των NPLs σε εταιρείες διαχείρισης απαίτησης ενίσχυσε την οικονομική αποδοτικότητα, αλλά αποδυνάμωσε τη σχέση εμπιστοσύνης. Δεν υπάρχει πλέον άμεση σχέση, αλλά μια τηλεφωνική γραμμή, ένα λογισμικό διαχείρισης, ένας αλγόριθμος. Αυτό το φαινόμενο, το ηθικό outsourcing, απενοχοποιεί την τράπεζα, η οποία «καθαρίζει» λογιστικά το πρόβλημα αλλά όχι ηθικά. Το κοινωνικό κόστος (ψυχολογική πίεση, κοινωνικός στιγματισμός) παραμένει έξω από τον ισολογισμό. Το ηθικό ερώτημα δεν σταματά στην τράπεζα, άλλωστε το μεγαλύτερο μέρος των κόκκινων δανείων πλέον ανήκει σε funds.
Αυτό οδηγεί σε ένα φαινόμενο ηθικής αποποίησης ευθύνης, όπου η τράπεζα εμφανίζεται υγιής και συμβατή με τους κανόνες, ενώ οι δανειολήπτες αντιμετωπίζονται από ιδιώτες διαχειριστές με μοναδικό κριτήριο την απόδοση του χαρτοφυλακίου.
ESG και κοινωνική υπευθυνότητα – απουσία λογοδοσίας
Η σημερινή εποχή είναι εποχή ESG (Environmental, Social, Governance). Οι τράπεζες παρουσιάζουν εκθέσεις βιωσιμότητας, κοινωνικής συνεισφοράς, χρηματοδότησης πράσινων επενδύσεων. Ωστόσο, δύσκολα εντοπίζουμε μετρήσιμες παραμέτρους που να καταγράφουν τις κοινωνικές συνέπειες των πλειστηριασμών, των εξώσεων ή της απώλειας στέγης. Ποια τράπεζα δημοσιεύει δείκτη κοινωνικής ευαισθησίας στα δανειακά της χαρτοφυλάκια ώστε να αποτυπωθεί ο κοινωνικός αντίκτυπος των πλειστηριασμών ή ποιο fund έχει ενσωματώσει κοινωνικά κριτήρια αποπληρωμής και δημοσιοποιεί κώδικα ηθικής πρακτικής στον δανειολήπτη ή ποιος απολογείται όταν ένας έντιμος πολίτης χάνει το σπίτι του λόγω μη βιώσιμης ρύθμισης (π.χ. καθυστέρησης κάποιων δόσεων). Η απουσία λογοδοσίας και ηθικών δεικτών δείχνει ότι η ESG παραμένει εργαλείο επικοινωνίας και όχι πραγματικής ηθικής ενσωμάτωσης και ουσίας.
Η θεωρία του λεμονιού – ηθική φθορά της αγοράς
Το 1970, ο νομπελίστας οικονομολόγος George Akerlof εισήγαγε τη θεωρία της αγοράς των λεμονιών (Market for Lemons), περιγράφοντας πώς η ασύμμετρη πληροφόρηση μπορεί να οδηγήσει σε αποτυχία της αγοράς. Χρησιμοποιώντας το παράδειγμα της μεταχειρισμένης αγοράς αυτοκινήτων, ο Akerlof έδειξε πως όταν ο αγοραστής δεν μπορεί να διακρίνει το «καλό» από το «κακό» προϊόν (δηλαδή το λεμόνι), η εμπιστοσύνη διαβρώνεται, οι τιμές πέφτουν και τελικά αποχωρούν οι ποιοτικοί πωλητές – προκαλώντας κατάρρευση της αγοράς. Αυτή η θεμελιώδης οικονομική θεωρία εφαρμόζεται όχι μόνο σε προϊόντα, αλλά και σε ανθρώπινα κίνητρα και ηθικές καταστάσεις. Όταν οι θεσμοί αδυνατούν να διακρίνουν ποιος «δεν πληρώνει γιατί δεν μπορεί» από εκείνον που «δεν πληρώνει γιατί δεν θέλει», όλη η αγορά χάνει τον ηθικό της προσανατολισμό. Η θεωρία του Akerlof για την αγορά των λεμονιών περιγράφει τι συμβαίνει όταν η αγορά αποτυγχάνει να διακρίνει την ποιότητα, λόγω ασύμμετρης πληροφόρησης. Κάτι ανάλογο συμβαίνει εδώ, ο τραπεζικός τομέας διακρίνει μόνο βάσει πιστωτικών μοντέλων, όχι βάσει πραγματικής ηθικής αξίας ή πρόθεσης αποπληρωμής και τα funds δεν διαθέτουν πληροφόρηση για την πραγματική οικονομική και κοινωνική κατάσταση του δανειολήπτη. Το αποτέλεσμα είναι μια αγορά πλειστηριασμών «χωρίς νοήματα», όπου οι καλοπροαίρετοι χάνονται μέσα στους κακοπληρωτές. Κι έτσι, η ηθική φθορά διαβρώνει και την εμπιστοσύνη στην αγορά στεγαστικών ή επιχειρηματικών δανείων και καταστρέφεται η πίστη στον θεσμό της τραπεζικής χρηματοδότησης.
Για μια νέα ισορροπία και για κοινωνικά υπεύθυνη διαχείριση δανείων απαιτούνται νέοι ηθικοί κώδικες:
- Ηθική κατηγοριοποίηση δανείων, όχι μόνο βάσει καθυστέρησης αλλά και βάσει αιτίας (π.χ. ανεργία, ασθένεια).
- Ανεξάρτητος διαμεσολαβητής ανάμεσα σε fund και οφειλέτη, με ηθικά κριτήρια.
- Δημιουργία «κοινωνικού score» στον φάκελο του δανείου – δίπλα στο πιστωτικό – οικονομικό score.
- Συμμετοχικές επιτροπές εποπτείας για funds που διαχειρίζονται δημόσιας προέλευσης δάνεια (μέσω τραπεζών που ανακεφαλαιοποιήθηκαν με το Ταμείο Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας).
Αυτές οι προτάσεις δεν είναι ιδεαλιστικές. Είναι προληπτικές κινήσεις για να αποτραπεί η επόμενη κρίση εμπιστοσύνης. Οι θεσμοί οφείλουν να ενσωματώσουν την κοινωνική πραγματικότητα – όχι μόνο για λόγους ευαισθησίας, αλλά και για λόγους διατηρησιμότητας της ίδιας της αγοράς.
Τράπεζες με ανθρώπινο πρόσωπο ή με νομικά φίλτρα;
Η τραπεζική δεν είναι μόνο αριθμοί, είναι ιστορική ευθύνη. Όπως η κρίση αποκάλυψε τη δομική αδυναμία του συστήματος, έτσι και σήμερα αποκαλύπτεται η έλλειψη ηθικών εργαλείων σε ένα σύστημα που προτάσσει την εξυγίανση, αλλά αγνοεί τη δικαιοσύνη. Το παρόν άρθρο προτείνει μία διεπιστημονική προσέγγιση οικονομικών, κοινωνικών και ηθικών παραμέτρων. Αν η τράπεζα θέλει να ξανακερδίσει το κοινωνικό της πρόσωπο, πρέπει να αναλάβει ρόλο θεσμικού ηθικού φορέα και όχι μόνο διαχειριστή απαιτήσεων. Και αυτό δεν είναι δουλειά των εποπτών, ούτε των νόμων – είναι θέμα ηγεσίας και κουλτούρας. Χωρίς εμπιστοσύνη, ακόμη και τα «καλά λεμόνια» δεν φτάνουν ποτέ στην αγορά. Και χωρίς τραπεζική ηθική, ακόμη και οι συνεπείς δανειολήπτες χάνουν το σπίτι τους. Η διαχείριση των κόκκινων δανείων δεν είναι λοιπόν μόνο θέμα στρατηγικής – είναι θέμα ηγεσίας και αξιών.
* H Ελένη Ιμπριξή είναι οικονομολόγος, μέλος ΔΕΠ του ΠΑΔΑ
* Η Γωγώ Καρακούση είναι οικονομολόγος – Εργαστηριακό Διδακτικό προσωπικό ΠΑΔΑ
