Σκέφτεσαι «Τόκιο» και σου έρχονται στο μυαλό ουρανοξύστες που αγγίζουν τα σύννεφα, τρένα που πετάνε πάνω στις ράγες, ρομπότ που φαίνονται πιο έξυπνα κι από τον διπλανό σου, ολογράμματα παντού, και καθαρούς, ασφαλείς δημόσιους χώρους. Σκέφτεσαι τεχνολογία αιχμής, εύκολη πρόσβαση στα μέσα μεταφοράς και μια πόλη που δεν κοιμάται ποτέ.
Κι όμως, πίσω από αυτή την υπερσύγχρονη εικόνα, υπάρχει μια άλλη Ιαπωνία. Μια πιο… «μίζερη», γεμάτη φαξ, δισκέτες και τις διάσημες hanko, τις προσωπικές σφραγίδες μελάνης. Κατάλοιπα άλλων καιρών που, με περίεργη εμμονή, εξακολουθούν να επιβιώνουν στην Ιαπωνία.
Δεν ήταν πάντα έτσι. Στα ’70s και ’80s, η Ιαπωνία ήταν το καμάρι του κόσμου. Sony, Toyota, Panasonic, Nintendo. Ονόματα που έκαναν τον πλανήτη να θαυμάζει την τεχνολογία τους. Από το Walkman μέχρι το Donkey Kong, η Ιαπωνία είχε κατακτήσει τις καρδιές μας με τις συσκευές της.
Όμως, καθώς ο κόσμος μετατοπιζόταν προς οικονομίες βασισμένες στο λογισμικό, η Ιαπωνία, με την εδραιωμένη πίστη της στο «σκληρό» υλικό, άργησε να προσαρμοστεί. Μια σειρά παραγόντων επιδείνωσε το πρόβλημα.
Με μια ψευαίσθηση αιώνας ακμής, η χώρα άργησε να επενδύσει σε τεχνολογίες πληροφορικής και επικοινωνιών. Η βιομηχανία ηλεκτρονικών άρχισε να συρρικνώνεται, καθώς πολλοί Ιάπωνες μηχανικοί στράφηκαν σε ξένες εταιρείες.
Ήταν επίσης αποτέλεσμα πολυετούς διακυβέρνησης με χαμηλή ψηφιακή παιδεία και έλλειψη εξειδικευμένων τεχνοκρατών. Πολλά και διαφορετικά υπουργεία και υπηρεσίες υιοθέτησαν αποσπασματικές στρατηγικές πληροφορικής, χωρίς ποτέ να υπάρξει ενιαία κυβερνητική στρατηγική.
Οι δημόσιες υπηρεσίες παρέμειναν εξαρτημένες από έγγραφα τυπωμένα σε χαρτί και τις παραδοσιακές σφραγίδες (τις περίφημες hanko) ως μέσο ταυτοπροσωπίας για κάθε συναλλαγή.
Υπήρχαν επίσης πολιτισμικοί παράγοντες: οι ιαπωνικές εταιρείες φημίζονται για
• την κουλτούρα αποφυγής ρίσκου,
• ένα αρτηριοσκληρωτικό ιεραρχικό σύστημα βάσει αρχαιότητας στην υπηρεσία, και
• τη βραδεία διαδικασία λήψης αποφάσεων «βάσει συναίνεσης».
Όλα αυτά εμπόδισαν την καινοτομία. Η ραγδαία γήρανση του πληθυσμού ενίσχυσε τη δυσπιστία απέναντι στις νέες τεχνολογίες, αύξησε τις ανησυχίες για ψηφιακές απάτες και διαιώνισε την προτίμηση σε παραδοσιακές μεθόδους, μειώνοντας τη ζήτηση για ψηφιακές υπηρεσίες.
Ψηφιακή απάθεια
Η ψηφιακή απάθεια ήταν διάχυτη. Μικρές επιχειρήσεις και πολίτες δεν ένιωθαν πίεση να εγκαταλείψουν το φαξ: γιατί να δοκιμάσουν κάτι πιο σύγχρονο όταν το φαξ λειτουργούσε ακόμη και «όλοι αυτό χρησιμοποιούν»;
Μια εταιρεία delivery παραδοσιακού μεσημεριανού φαγητού (bento), ονόματι Tamagoya, δεχόταν παραγγελίες μέσω φαξ μέχρι τουλάχιστον το 2013. Και ίσως το κάνει ακόμη.
Αλλά και μεγαλύτερες επιχειρήσεις, όπως τράπεζες ή νοσοκομεία, έβρισκαν κάθε αλλαγή αποδιοργανωτική. Λογικό ως ενα βαθμό. Τα μεγάλα καράβια δύσκολα στρίβουν…
Το 2018, ο υπουργός κυβερνοασφάλειας της Ιαπωνίας προκάλεσε αγανάκτηση δηλώνοντας ότι δεν είχε χρησιμοποιήσει ποτέ υπολογιστή, αφού «αυτά τα πράγματα» τα αναλάμβανε η γραμματέας του. Το 2019, η τελευταία εταιρεία που λειτουργούσε τηλεειδοποιητές (pagers) τερμάτισε τις υπηρεσίες της — δεκαετίες μετά την καθολική χρήση των κινητών τηλεφώνων.
Αποκαλυπτήρια στην πανδημία
Η πανδημία της Covid-19 αποκάλυψε την έκταση του προβλήματος. Με την κρίση να ξεσπά τον Φεβρουάριο του 2020, χρειάστηκε να φθάσει Μάιος για να εγκαινιάσει το υπουργείο Υγείας μια διαδικτυακή πύλη αναφοράς των κρουσμάτων, μέχρι τότε συλλεγόμενων με χειρόγραφα φαξ, τηλέφωνο και email.
Μια εφαρμογή ιχνηλάτησης παρουσίασε σφάλμα, μην ειδοποιώντας επί μήνες τους πολίτες για πιθανή έκθεσή τους στον ιό. Η εξ αποστάσεως εργασία και εκπαίδευση ήταν επίσης δύσκολη, καθώς πολλοί Ιάπωνες δεν είχαν χρησιμοποιήσει ποτέ υπηρεσίες κοινής χρήσης αρχείων ή εργαλεία βιντεοκλήσης.
Το 2022, ένας ιαπωνικός δήμος απέστειλε κατά λάθος όλα τα κονδύλια στήριξης σε έναν μόνο δικαιούχο — περίπου 322.000 δολάρια. Η τράπεζα είχε λάβει τα στοιχεία τόσο σε δισκέτα όσο και σε έντυπη φόρμα, προκαλώντας το μπέρδεμα. Όταν οι αρχές αντιλήφθηκαν το λάθος, ο αποδέκτης είχε ήδη τζογάρει το μεγαλύτερο μέρος των χρημάτων.
Τα περιστατικά αυτά ανάγκασαν τον επικεφαλής του νεοσύστατου Υπουργείου Ψηφιακού Μετασχηματισμού να περιγράψει τη διαχείριση της πανδημίας ως «ψηφιακή ήττα». Το αποτέλεσμα; Δεκαετίες παραμονής σε παλιά τεχνολογία, ακόμα και όταν η χώρα προόδευε σε άλλους τομείς. Η απόλυτη αντίφαση.
Η Ιαπωνία, η χώρα που κάποτε καθόριζε την τεχνολογική καινοτομία, είχε κολλήσει για δεκαετίες σε παλιά τεχνολογία. Κι όμως, η αντίφαση αυτή είναι που την κάνει τόσο γοητευτική: μια υπερσύγχρονη χώρα με φαξ και δισκέτες, όπου το μέλλον και το παρελθόν συνυπάρχουν, περίεργα και υπέροχα, δίπλα-δίπλα.
Τώρα τρέχει
Τα τελευταία χρόνια, η Ιαπωνία ξεκίνησε έναν αγώνα ψηφιακού μετασχηματισμού, δημιουργώντας τον Οργανισμό Ψηφιακής Πολιτικής και νέες πρωτοβουλίες. Κάθε νέα τεχνολογία απαιτεί νόμους — από τα ηλεκτρικά πατίνια έως τα deepfakes — και η Ιαπωνία χρειαζόταν να αλλάξει χιλιάδες κανονισμούς. Οι νομοθέτες όμως δεν είχαν κίνητρο, αφού η ψηφιοποίηση δεν κερδίζει ψήφους.
Η εξάρτηση από παλιά συστήματα δημιούργησε γραφειοκρατία: τραπεζικοί λογαριασμοί και εγγραφές απαιτούσαν σφραγίδες hanko και προσωπική παρουσία. Ο Οργανισμός Ψηφιακής Πολιτικής, από το 2021, ξεκίνησε πρωτοβουλίες όπως η έξυπνη κάρτα κοινωνικής ασφάλισης και η χρήση cloud, ενώ εξάλειψε τις δισκέτες από όλα τα κυβερνητικά συστήματα, καταργώντας πάνω από 1.000 κανονισμούς.
Οι εταιρείες έσπευσαν να ακολουθήσουν, προσλαμβάνοντας συμβούλους για να αναβαθμίσουν τα παλιά τους συστήματα. Οι επιχειρήσεις βλέπουν την ψηφιοποίηση ως μέσο επιβίωσης, ειδικά με τον πληθυσμό σε πτώση. Υπάρχει αντίσταση σε φαξ και σφραγίδες, λόγω παράδοσης, αλλά οι νέες τεχνολογίες συνεχίζουν να προχωρούν.
Οι ειδικοί προβλέπουν ότι η Ιαπωνία μπορεί να φτάσει τους δυτικούς ομολόγους της σε 5–10 χρόνια. Η κοινωνία δείχνει θετική διάθεση, με ανέπαφες πληρωμές και διαδικτυακές υπηρεσίες να γίνονται όλο και πιο συνηθισμένες. Για τους πολίτες, η καθυστέρηση στην ψηφιοποίηση παραμένει ενοχλητική, συχνά θυμίζοντας… «πύλες της κολάσεως».
Για τους απλούς κατοίκους, η υστέρηση στην ψηφιακή τεχνολογία και η γραφειοκρατία είναι, στην καλύτερη περίπτωση, ενοχλητική.
Στη χειρότερη, σε κάνουν να τραβάς τα μαλλιά σου. Όπως έγραψε ένας χρήστης του Facebook: «Οι ιαπωνικές τράπεζες είναι οι πύλες της κολάσεως», με κάποιον άλλον να απαντά σαρκαστικά: «Ίσως θα βοηθούσε να στείλουμε ένα φαξ».
