Στις 13 Ιουνίου 1971, οι New York Times ξεκινούν τη δημοσίευση των άκρως απόρρητων Pentagon Papers. Πίσω από τη διαρροή βρίσκεται ένας πρώην πεζοναύτης, ο Ντάνιελ Έλσμπεργκ, που αλλάζει για πάντα την ιστορία της ελευθερίας του Τύπου, του πολέμου στο Βιετνάμ και της ίδιας της αμερικανικής δημοκρατίας.
Η Κυριακή που η αλήθεια ξεφεύγει
Νέα Υόρκη, Κυριακή 13 Ιουνίου 1971. Το πιεστήριο των New York Times τρίζει, καθώς ξεδιπλώνεται η πιο εκρηκτική δημοσίευση στη σύγχρονη αμερικανική ιστορία.
Η πρώτη σελίδα φιλοξενεί κάτι περισσότερο από αποκαλύψεις: πρόκειται για ένα ρήγμα στην ψυχή της αμερικανικής εξουσίας. Ο τίτλος διαβάζεται βαρύς: «Vietnam Archive: Pentagon Study Traces 3 Decades of Growing U.S. Involvement».
Το ντοκουμέντο που αλλάζει φέρει την ονομασία Pentagon Papers — 700.000 λέξεις, 47 τόμοι, 7.000 σελίδες που ξεσκεπάζουν ψέματα δεκαετιών.
Ο Λευκός Οίκος αιφνιδιάζεται. Ο πρόεδρος Ρίτσαρντ Νίξον είναι έξαλλος. Ο υπουργός Δικαιοσύνης Τζον Μίτσελ τηλεγραφεί στην εφημερίδα εντολή να σταματήσει αμέσως τη δημοσίευση. Οι Times αρνούνται.
Οι ώρες μυρίζουν αντιπαράθεση – κι ένας εφιάλτης για την εκτελεστική εξουσία μόλις ξεκινά.
Ένας πρώην πεζοναύτης με καθαρή συνείδηση
Πίσω από τις κουρτίνες, ένας άνθρωπος με νευρικά χέρια και συνείδηση που σιγοκαίει, κοιτάζει το χαρτί που μόλις αγόρασε από το περίπτερο. Λέγεται Ντάνιελ Έλσμπεργκ.
Πρώην αναλυτής στη RAND Corporation, πρώην πεζοναύτης, πρώην στρατιωτικός σύμβουλος στο Πεντάγωνο. Μα πάνω απ’ όλα, πρώην σιωπηλός. Σήμερα, όμως, γίνεται κάτι άλλο: ο άνθρωπος που ρίχνει φως στο πιο σκοτεινό παραμύθι του αμερικανικού αιώνα — τον πόλεμο του Βιετνάμ.
Το 1969 αρχίζει να φωτοτυπεί. Κρυφά, σε γραφεία και σε γκαράζ, με τη βοήθεια του φίλου του Άντονι Ρούσο. Κάνει αντίγραφα και τα φυλά σαν να πρόκειται για βόμβες. Γιατί είναι βόμβες. Όχι από μπαρούτι, αλλά από αλήθεια. Πρώτα προσπαθεί να τα δώσει σε γερουσιαστές. Κατόπιν, τα περνά στον Νιλ Σίχαν της Times. Και την Κυριακή 13 Ιουνίου, τα ρολόγια της ιστορίας σταματούν.
Το Ανώτατο Δικαστήριο λέει «όχι» στη φίμωση
Η κυβέρνηση Νίξον απαντά όπως αρμόζει σε μια εποχή φόβου: με απειλές, δικαστικές αγωγές, εντολές παύσης δημοσίευσης. Είναι η πρώτη φορά από τον Εμφύλιο που οι ΗΠΑ προσπαθούν να λογοκρίνουν εφημερίδα. Ο Νίξον μιλά για εθνική ασφάλεια. Οι δημοσιογράφοι μιλούν για το δικαίωμα της κοινής γνώμης να ξέρει.
Ο Έλσμπεργκ κρύβεται για 13 ημέρες, διανέμει κι άλλα αντίγραφα, και στις 30 Ιουνίου το Ανώτατο Δικαστήριο δίνει την τελική απάντηση: η ελευθερία του Τύπου είναι υπεράνω της λογοκρισίας. Η κυβέρνηση δεν έχει δικαίωμα να εμποδίσει τη δημοσίευση.
Ο Έλσμπεργκ παραδίδεται. Δηλώνει υπεύθυνος. Ξέρει τι τον περιμένει: 115 χρόνια φυλάκισης. Όμως η δίκη καταρρέει. Ο Λευκός Οίκος έχει ήδη οργανώσει παρακολουθήσεις, διαρρήξεις, παρακρατικές επιχειρήσεις. Η αποκάλυψη αυτών των ενεργειών οδηγεί τον δικαστή Μπερν να απορρίψει όλες τις κατηγορίες. Το αμερικανικό κράτος έχει αυτοτραυματιστεί ανεπανόρθωτα.
Από το Βιετνάμ στο Watergate
Η υπόθεση των Pentagon Papers δεν καίει μόνο τους Κένεντι και Τζόνσον. Διαβρώνει την προεδρία Νίξον, όχι για το περιεχόμενο των εγγράφων, αλλά για την αντίδραση σε αυτά. Η δημιουργία της ομάδας “Plumbers”, η διάρρηξη στο γραφείο του ψυχιάτρου του Έλσμπεργκ, οι μυστικές επιχειρήσεις: όλα αυτά είναι προοίμιο του Watergate.
Δύο χρόνια μετά, ο Νίξον παραιτείται. Η αλυσίδα ξεκινάει από τις φωτοτυπίες του Έλσμπεργκ και φτάνει μέχρι το Οβάλ Γραφείο. Ο Ρίτσαρντ Χόλμπρουκ θα πει αργότερα: «Ο Έλσμπεργκ είναι το σημείο-εκκίνησης μιας ιστορικής αλληλουχίας: από το Βιετνάμ στο Watergate».
Κληρονομιά: Το τίμημα της διαφάνειας
Τα Pentagon Papers κατεδαφίζουν τη μυθολογία του «αλάθητου προέδρου». Μετά τον Έλσμπεργκ, έρχονται οι Σνόουντεν, Μάνινγκ, τα WikiLeaks.
Καθένας πατά πάνω στα ίχνη εκείνης της 13ης Ιουνίου. Η υπόθεση δημιουργεί δεδικασμένα, αλλά και ερωτήματα που παραμένουν ζωντανά:
- Ποια είναι τα όρια της εθνικής ασφάλειας;
- Πότε η αλήθεια είναι πιο σημαντική από τον νόμο;
- Και ποιος πληρώνει το κόστος της αποκάλυψης;
Το 2023, ο Έλσμπεργκ πεθαίνει ήσυχα. Σε μια από τις τελευταίες του δηλώσεις, λέει: «Το μεγαλύτερο ψέμα είναι ότι δεν μπορείς να αλλάξεις τίποτα».
Και όμως: με 7.000 σελίδες και ένα φωτοτυπικό, άλλαξε τα πάντα.
