Τον φωνάζουν «πατέρα» της σοβιετικής βόμβας υδρογόνου, αλλά εκείνος διαλέγει να γίνει η φωνή των διωγμένων. Από την καρδιά της ακαδημαϊκής ελίτ στο στόχαστρο της KGB, από τα υπόγεια της πυρηνικής ισχύος στο βήμα του Κογκρέσου.
Ο Αντρέι Ζαχάροφ δεν σώζει μονάχα τη συνείδηση της ΕΣΣΔ. Την αφυπνίζει. Με κόστος. Για αυτό και αξίζει να πούμε την ιστορία του.
Ο Αντρέι γεννιέται σαν σήμερα, 21 Μαΐου 1921 στη Μόσχα, στην καρδιά μιας οικογένειας της ρωσικής διανόησης. Ο πατέρας του, Ντμίτρι Ιβάνοβιτς Ζαχάροφ, δάσκαλος φυσικής και συγγραφέας επιστημονικών έργων, του χαράζει από νωρίς την πορεία. Η μητέρα του, Εκατερίνα Αλεξέγιεβνα Σοφιάνο, κόρη του στρατιωτικού Αλεξέι Σεμιόνοβιτς Σοφιάνο, ελληνικής καταγωγής, πιο σιωπηλή αλλά σταθερή παρουσία, κρατάει την οικογένεια ενωμένη.
Μεγαλώνει σε ένα σπίτι γεμάτο βιβλία, πειράματα και ιδέες. Δεν αργεί να δείξει το ταλέντο του. Σπουδάζει Φυσική στο Κρατικό Πανεπιστήμιο της Μόσχας και, καθώς μαίνεται ο πόλεμος, εργάζεται σε εργοστάσιο πυρομαχικών, όπου γνωρίζει την Κλάβντια — σύντροφό του για αρκετές δεκαετίες και μητέρα των τριών παιδιών του.
Η «πρώτη ιδέα»
Το 1945 επιστρέφει στη Μόσχα και πιάνει δουλειά δίπλα στον Ιγκόρ Ταμ, στο Ινστιτούτο Λεμπέντεφ. Σε λιγότερο από δύο χρόνια, παίρνει διδακτορικό. Το 1948 βρίσκεται στην καρδιά του σοβιετικού προγράμματος για τη βόμβα υδρογόνου. Η «Πρώτη Ιδέα» —το σχέδιο «Σλόικα» (που σημαίνει τούρτα με στρώσεις) από δευτέριο και ουράνιο— φέρει τη σφραγίδα του.
Στις 12 Αυγούστου 1953, η πρώτη σοβιετική θερμοπυρηνική βόμβα εκρήγνυται με ισχύ 400 κιλοτόνων.
Ο Ζαχάροφ, μόλις 32 ετών, γίνεται μέλος της Ακαδημίας Επιστημών και περνάει στο ανώτερο επίπεδο της σοβιετικής νομενκλατούρας. Κι όμως, μέσα του έχει ήδη αρχίσει η ρωγμή.
Οι φόβοι του
Από τη δεκαετία του ’50, προβληματίζεται για τις επιπτώσεις των πυρηνικών δοκιμών στην ατμόσφαιρα. Το 1961 αντιτίθεται ανοιχτά στην έκρηξη της βόμβας των 100 μεγατόνων. Προειδοποιεί για τη ραδιενέργεια, για τον τρόμο που σπέρνει η επιστήμη όταν αποκόπτεται από την ηθική. Το καθεστώς τον ακούει — και δεν συγχωρεί.
Το 1968 γράφει τις «Σκέψεις για την πρόοδο, τη συνύπαρξη και την πνευματική ελευθερία», ένα κείμενο-μανιφέστο που κυκλοφορεί σε σαμιζντάτ και φτάνει ως τους New York Times. Ζητά αφοπλισμό, σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ένα δημοκρατικό σοσιαλισμό που θα γεφυρώνει Δύση και Ανατολή. Από επιστήμονας του καθεστώτος, γίνεται εσωτερικός εχθρός. Του απαγορεύεται η πρόσβαση σε στρατιωτικά έργα. Πλέον, είναι ακτιβιστής, ένας αντικαθεστωτικός.
Το Νόμπελ Ειρήνης και το Κογκρέσο
Το 1975 τιμάται με το Νόμπελ Ειρήνης. Δεν του επιτρέπουν να πάει στο Όσλο. Η σύζυγός του, η γενναία Ελένα Μπόνερ, το παραλαμβάνει για λογαριασμό του.
Όταν, στις 9 Ιουνίου 1989, ο Ζαχάροφ ανεβαίνει στο βήμα για να καταθέσει την ιστορική του πρόταση – να καταργηθεί το Άρθρο 6 του Συντάγματος που κατοχυρώνει το μονοπώλιο του Κομμουνιστικού Κόμματος – το ακροατήριο αγριεύει.
Ο Γκορμπατσόφ, προεδρεύων της συνεδρίασης, τον διακόπτει: «Φτάνει. Δεν σέβεστε το Κογκρέσο;». Ο Ζαχάροφ δεν διστάζει: «Το σέβομαι. Αλλά σέβομαι περισσότερο τον λαό και τη χώρα. Η εντολή μου υπερβαίνει τα όρια του Κογκρέσου», απαντά. Και ο Γκορμπατσόφ του κλείνει το μικρόφωνο.
Από την εξορία στην επιστροφή
Το 1980, μετά την καταγγελία του για την εισβολή στο Αφγανιστάν, ο Ζαχάροφ εξορίζεται χωρίς δίκη στην κλειστή πόλη Γκόρκι. Εκεί περνάει έξι χρόνια: με απεργίες πείνας, με νοσηλείες, με τη μόνιμη παρουσία της KGB. Όταν η Μπόνερ χρειάζεται εγχείρηση καρδιάς, ο Ζαχάροφ απειλεί με θάνατο και νικά — την αφήνουν να φύγει στις ΗΠΑ.
Το 1986, σε ένα τηλεφώνημα-τομή, ο Γκορμπατσόφ τού ανακοινώνει ότι μπορεί να επιστρέψει στη Μόσχα. Ο Ζαχάροφ επιστρέφει, όχι σαν μάρτυρας, αλλά σαν ηθική αυθεντία. Εκλέγεται βουλευτής το 1989, συνδιαμορφώνει την αντιπολίτευση και παλεύει για την κατάργηση του Άρθρου 6 του Συντάγματος, που κατοχυρώνει το μονοπώλιο του Κομμουνιστικού Κόμματος. Στο τελευταίο του συνέδριο, η πρότασή του φιμώνεται. Την επόμενη μέρα, την διαβάζει μπροστά σε δεκάδες χιλιάδες στο Λουζνίκι.
Στις 14 Δεκεμβρίου 1989, ο Αντρέι Ζαχάροφ πεθαίνει ξαφνικά. Η καρέκλα του μένει άδεια. Τρεις μήνες μετά, το Άρθρο 6 καταργείται. Δύο χρόνια μετά, η Σοβιετική Ένωση διαλύεται. Ο Σαχάροφ δεν ζει για να δει το τέλος της, αλλά είναι αυτός που το αναγγέλλει.
Σήμερα, στη Ρωσία του 2025, η φωνή του μοιάζει από άλλο αιώνα. Αλλά ακριβώς γι’ αυτό ακούγεται ακόμα πιο δυνατά.
