Της Νατάσας Στασινού
Οι αποικιοκρατικές δυνάμεις της Δύσης είχαν αναπτύξει ένα σύστημα, που παρήγαγε «αλήθειες» για την Ανατολή και τους λαούς της, στηριζόμενο στην αντίθεση «εμείς και αυτοί», σε στερεότυπα και γενικεύσεις. Κατασκεύαζε εικόνες φαινομενικά αθώες, όπως αυτής του «μυστηρίου της Ανατολής» και της «μυστικιστικής θρησκευτικότητας» ή και πιο επιθετικές όπως των φανατισμένων, ανορθολογικών αραβικών κοινωνιών και της αξιοποιούσε ως εργαλείο για την άσκηση εξουσίας. Ο Έντουαρντ Σαίντ είχε εξηγήσει αναλυτικά πώς λειτουργούσε ο μηχανισμός αυτός, στο έργο του Οριενταλισμός.
Ο οριενταλισμός δεν έμεινε στα στενά όρια της Ανατολής. Μία παραλλαγή του είχαμε στα στερεότυπα για τα Βαλκάνια. Με τον Βαλκανισμό (όρο που καθιέρωσε η Μαρία Τοντόροβα) φιλοτεχνήθηκε η εικόνα μίας περιοχής ημιάγριων, απολίτιστων βαρβάρων, που ήταν επιρρεπείς στην αυτοκαταστροφή και επομένως είχαν ανάγκη την καθοδήγηση, κηδεμονία της Δύσης. Έχουμε σήμερα κάτι αντίστοιχο, σε πιο «λάιτ» εκδοχή, από μερίδα μέσων ενημέρωσης (ξένων και τοπικών) στον ευρωπαϊκό Νότο;
Σε πρόσφατο άρθρο γνώμης η ισπανική εφημερίδα El Pais εγκαλούσε βρετανικά και αμερικανικά μέσα για «φθηνό οριενταλισμό, προσαρμοσμένο στη νότια Ευρώπη». Αναφερόταν στα στερεότυπα για την «κληρονομιά της δικτατορίας», στον συγκαταβατικό τόνο με τον οποίο αναφέρονται στη «νεαρά’ δημοκρατία της χώρας, που αδυνατεί να ξεπεράσει τον φρανκισμό», σε κλισέ, όπως αυτό που θέλει «τη λέξη συμβιβασμό να μην υπάρχει στο λεξιλόγιο των Ισπανών ή να έχει επαίσχυντο χαρακτήρα». Αν και σε κάποια σημεία η El Pais φαινόταν να απορρίπτει την όποια κριτική για τους χειρισμούς της ισπανικής κυβέρνησης στην καταλανική κρίση, πρέπει να αναγνωρίσει κανείς ότι το παράπονό της (γραμμένα στα αγγλικά, για να φτάσει το μήνυμα σε εκείνους, που απευθυνόταν) είχε βάση. Είναι άλλο η κριτική σε μία κυβέρνηση και άλλο το συνεχές κούνημα του δαχτύλου και οι νουθεσίες προς την «ανώριμη», όπως παρουσιαζόταν, ισπανική δημοκρατία και κοινωνία.
Δεν είναι η πρώτη φορά, που οι Ισπανοί τυγχάνουν τέτοιας αντιμετώπισης από τον αγγλοσαξονικό και εν γένει ξένο Τύπο και δεν είναι οι μόνοι. Στα χρόνια της κρίσης χρέους είχαμε την εικόνα των τεμπέληδων, ασώτων του Νότου, που ζούσαν πάνω από τις δυνάμεις τους σε αντίθεση με τους εργατικούς, πειθαρχημένους του Βορρά, τις κοινωνίες και οικονομίες του μέτρου. Αλλά η κριτική αυτή δεν σταματούσε εκεί. Οι κοινωνίες του Νότου εμφανίζονταν να έχουν μεγαλύτερη κλίση στην διαφθορά, την φοροδιαφυγή, τις πελατειακές σχέσεις. Συνοδευόταν από την υπόνοια πως όλα αυτά είναι γραμμένα στο DNA τους και για αυτό δεν υπάρχει άλλη λύση από το να τους υποδείξουν οι άλλοι πώς θα λύσουν τα προβλήματά τους.
Στην Ελλάδα το πιο χαρακτηριστικό ίσως παράδειγμα συμπλεγματικού οριενταλισμού (εκ των έσω μάλιστα) ήταν το αφήγημα, που εξηγούσε όλα τα δεινά στη βάση της αδυναμίας μας να ενταχθούμε στη Δύση. Ήταν αυτό το «δεν περάσαμε Διαφωτισμό», που ακουγόταν συνεχώς και αποκάλυπτε υποτίθεται γιατί είμαστε τόσο πίσω από όλους τους εταίρους μας, γιατί γοητευόμαστε από λαϊκιστές και ψεύτες, γιατί εμείς μόνο δεν αντέχουμε τη μεταρρύθμιση, αλλά είμαστε δέσμιοι παρωχημένων ιδεολογιών σε αντίθεση με τους . Ήταν οι εκλογικές αναμετρήσεις σε Ευρώπη και ΗΠΑ, που έστειλαν στον πάτο της κάλπης το αφήγημα, αποκαλύπτοντας ότι δεν είμαστε μόνοι, ότι ο λαϊκισμός έχει σήμερα πέραση και στους πλέον «διαφωτισμένους» της Δύσης. Το ίδιο και τα φαινόμενα φοροδιαφυγής, ευνοιοκρατίας και τόσα άλλα.
Αυτό δεν σημαίνει βεβαίως ότι εμείς (ή άλλοι Νότιοι) δεν φέρουμε ευθύνη για την κρίση, που ζούμε, ότι μας την έφερε το μνημόνιο ή οι ανάλγητοι πιστωτές. Η κριτική και η αυτοκριτική πρέπει να γίνεται και να γίνεται εγκαίρως. Το πατρονάρισμα ή το αυτομαστίγωμα, όμως, θα πρέπει να έχει τα όριά του.
