Η έννοια της οικονομικής ασφάλειας αποτελεί ένα ιδιαίτερα σημαντικό διακύβευμα για την Ευρώπη μετά τις διαδοχικές κρίσεις του COVΙD-19, της διελκυστίνδας ΗΠΑ – Κίνας που είχε προηγηθεί, του πολέμου στην Ουκρανία και της, συνδεόμενης με αυτόν, ενεργειακής κρίσης. Τι σημαίνει όμως στην πράξη «οικονομική ασφάλεια» για την ΕΕ και ποια χαρακτηριστικά θα πρέπει να διαθέτει επί της ουσίας προς όφελος του ευρωπαϊκού εγχειρήματος και των κοινωνιών της Ευρώπης;
Οι κινήσεις της ΕΕ
Η Ευρωπαϊκή Ένωση ήδη έχει προχωρήσει σε μια σειρά κινήσεων στην κατεύθυνση ενίσχυσης της οικονομικής της ασφάλειας. Τον Ιούνιο του 2023 η ΕΕ δημοσίευσε σχετική ευρωπαϊκή στρατηγική με στόχο, όπως ανέφεραν Κομισιόν και Ύπατος Εκπρόσωπος, «να ελαχιστοποιηθούν οι κίνδυνοι στο πλαίσιο των αυξημένων γεωπολιτικών εντάσεων και των επιταχυνόμενων τεχνολογικών αλλαγών, διατηρώντας παράλληλα τα μέγιστα επίπεδα οικονομικού ανοικτού χαρακτήρα και δυναμισμού». Στο πλαίσιο αυτό, η στρατηγική περιλάμβανε τρεις πυλώνες για την οικονομική ασφάλεια της ΕΕ: i) προώθηση της ανταγωνιστικότητάς της, ii) προστασία έναντι των κινδύνων, iii) σύμπραξη με το ευρύτερο δυνατό φάσμα χωρών για την προώθηση κοινών συμφερόντων οικονομικής ασφάλειας.
Τον περασμένο Ιανουάριο η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δημοσίευσε μια δέσμη πέντε νέων εργαλείων με στόχο η ΕΕ να «παραμείνει ένας από τους πιο ανοικτούς και ελκυστικούς προορισμούς για επιχειρήσεις και επενδύσεις». Τα εργαλεία αυτά προβλέπουν την ενίσχυση του ελέγχου των ξένων επενδύσεων, την παρακολούθηση και αξιολόγηση των κινδύνων από εξερχόμενες επενδύσεις, τον έλεγχο των εξαγωγών ειδών διπλής χρήσης από την ΕΕ, τη στήριξη της έρευνας και της ανάπτυξης στον τομέα των τεχνολογιών με δυνατότητα διπλής χρήσης, καθώς και την ενίσχυση της ασφάλειας της έρευνας σε ολόκληρη την ΕΕ.
Νοηματοδότηση της οικονομικής ασφάλειας
Στο σημείο αυτό, ωστόσο, είναι κρίσιμο να αποσαφηνιστεί, να οριοθετηθεί και να νοηματοδοτηθεί και πολιτικά –εκτός από οικονομικά και γεωπολιτικά– ο όρος «οικονομική ασφάλεια» για την Ευρώπη.
Η προσέγγιση της οικονομικής ασφάλειας με παρόμοιο τρόπο με αυτήν του δίπολου «άμυνα – ασφάλεια» θα οδηγήσει μοιραία σε λογικές και πολιτικές προστατευτισμού και ενίσχυσης ανταγωνισμών. Για παράδειγμα, υπάρχουν απόψεις που εκτιμούν ότι η διαμόρφωση ενός μοντέλου «οικονομικού ΝΑΤΟ» θα μπορούσε να συνδέσει την ασφάλεια των εφοδιαστικών αλυσίδων με την έννοια άμυνας – ασφάλειας, προσεγγίζοντας επί της ουσίας την οικονομική ασφάλεια με όρους ισχύος.
Αντίθετα, η προσέγγιση της οικονομικής ασφάλειας με όρους ανθεκτικότητας και βιωσιμότητας μπορεί να οδηγήσει σε μια Ευρώπη προετοιμασμένη για νέα σοκ, εξαιτίας εξωγενών ή ενδογενών παραγόντων. Η έννοια της ανθεκτικότητας αποτελεί σημείο-κλειδί, που θα πρέπει να συνδεθεί με την οικονομική ασφάλεια της Ευρώπης και των χωρών της. Μια ανθεκτικότητα που επιβάλλεται να απαντά στις σύγχρονες προκλήσεις της κλιματικής προσαρμογής των οικονομιών, της ψηφιακής μετάβασης και της αξιοποίησης της τεχνητής νοημοσύνης (και όχι μόνο της διαχείρισης πιθανών κινδύνων που απορρέουν από αυτήν). Ωστόσο, η οικονομική ασφάλεια της Ευρώπης θα πρέπει να συνδεθεί και με την έννοια της «ανθρώπινης ασφάλειας», που θέτει στο επίκεντρο άτομα, κοινωνίες και τις ανάγκες τους.
CEPR και Bruegel δημοσίευσαν πρόσφατα έκθεση (Paris Report 2) σχετικά με «ένα από τα μείζονα ζητήματα πολιτικής που αντιμετωπίζει η Ευρώπη», όπως τόνισαν, «τις προκλήσεις της οικονομικής ασφάλειας εν μέσω ευαλωτότητας στις εφοδιαστικές αλυσίδες και γεωπολιτικών σοκ». Βασικό μήνυμα της έκθεσης ήταν ότι, «αν και ο νέος παγκόσμιος γεωοικονομικός χάρτης μπορεί να επιβάλει τη στροφή της ΕΕ προς την οικονομική ασφάλεια, αυτό δεν πρέπει να αποτελέσει δικαιολογία για προστατευτισμό, και, για τον λόγο αυτό, πρέπει να διαφυλαχθεί η διεθνής συνεργασία». Σε αυτή την κατεύθυνση και σε έναν στενά διασυνδεδεμένο κόσμο, η επιλογή της στρατηγικής μείωσης ρίσκου (de-risking) αποτελεί ορθολογικότερη επιλογή σε σχέση με αυτήν της οικονομικής αποσύνδεσης (de-coupling), αφού η δεύτερη συνεπάγεται διακοπή εμπορικών και επενδυτικών σχέσεων, με αποτέλεσμα πολύ πιθανές ευρείας κλίμακας οικονομικές και κοινωνικές επιπτώσεις (π.χ. αποχώρηση επιχειρήσεων κ.ά.).
Προκλήσεις για την υλοποίηση της οικονομικής ασφάλειας
Aσφαλώς, πέρα από τη θεωρητική προσέγγιση του ζητήματος της επίτευξης οικονομικής ασφάλειας της Ευρώπης και τη σχετική πολιτική βούληση, υπάρχουν και άλλες προϋποθέσεις για την υλοποίησή της, όπως, για παράδειγμα, η εξεύρεση των αναγκαίων πόρων. Ενώ χώρες της ΕΕ κάνουν έκκληση υπέρ της αύξησης των δημόσιων δαπανών για τεχνολογικές επενδύσεις (όπως η Γαλλία) –που επί της ουσίας θα κάνουν την Ευρώπη πιο ανταγωνιστική απέναντι σε εμπεδωμένες δυνάμεις, όπως, για παράδειγμα, η Κίνα–, άλλες (Γερμανία) επιμένουν σε λογικές λιτότητας. Άρα, και το ζήτημα σύμπνοιας απόψεων στο εσωτερικό της ΕΕ με την επικράτηση του κοινού οφέλους έναντι των επιμέρους εθνικών οικονομικών συμφερόντων είναι κρίσιμης σημασίας.
Ταυτόχρονα, θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη και πολιτικές εξελίξεις που μπορούν να αποτελέσουν επιταχυντή εξελίξεων στο ζήτημα των συνθηκών γύρω από την οικονομική ασφάλεια. Για παράδειγμα, οι επερχόμενες αμερικανικές προεδρικές εκλογές τον Νοέμβριο, εφόσον οδηγήσουν στην επανεκλογή του Ντόναλντ Τραμπ στον Λευκό Οίκο, θα επαναφέρουν πιθανότατα το δόγμα Make America Great Again και μια εκ νέου κλιμάκωση της αντιπαράθεσης με την Κίνα και σε οικονομικό επίπεδο. Η θέση της Ευρώπης στο ενδεχόμενο αυτό θα είναι ακόμη πιο δύσκολη, δεδομένων των κινεζικών επενδύσεων στο έδαφός της.
Το μεγάλο διακύβευμα
Συμπερασματικά, η προσέγγιση της οικονομικής ασφάλειας της Ευρώπης με όρους γεωπολιτικής και με όρους ανταγωνισμού –και όχι συνεργασίας και ανοικτότητας– θα έχει αμφίβολα αποτελέσματα στην προσπάθεια της Ένωσης να περιορίσει τις εξαρτήσεις της (εμπόριο, ενέργεια, άμυνα κ.ά.). Η διασφάλιση της ισορροπίας μεταξύ οικονομικής ασφάλειας της Ευρώπης και συμμετοχής της σε ένα παγκόσμιο πολυμερές σύστημα ως παράγοντα συνεργασίας είναι το μεγάλο διακύβευμα.
Ταυτόχρονα, με το βλέμμα προς το εσωτερικό της Ευρώπης, η ηγεσία της ΕΕ και των κρατών-μελών της οφείλουν να «χτίσουν» μέσω σύνθεσης και συνεννόησης την οικονομική ασφάλεια, πρώτα «από τα μέσα» και όχι κοιτάζοντας αποκλειστικά «προς τα έξω». Μόνον έτσι θα υπάρξουν «ασφαλείς» κοινωνίες, Ευρωπαίοι πολίτες και εθνικές οικονομίες και «ασφαλής» ευρωπαϊκή οικονομία.
* Βαγγέλης Βιτζηλαίος, Συντονιστής Κύκλου Διεθνών & Ευρωπαϊκών Αναλύσεων ΕΝΑ, Υποψήφιος Διδάκτωρ Διεθνούς Πολιτικής Οικονομίας, Πανεπιστήμιο Πειραιώς – H ανάλυση περιλαμβάνεται στο θεματικό, 20ο Δελτίο Διεθνών & Ευρωπαϊκών Εξελίξεων του Ινστιτούτου ΕΝΑ «H Ευρώπη στις κάλπες – Η ΕΕ προς τα πού;» που δημοσιεύεται στο www.enainstitute.org
