Η Διαρκής Κρίση

Των Καθηγητή Κωνσταντίνου Ζοπουνίδη, Πολυτεχνείο Κρήτης, Ακαδημαϊκός, Βασιλική Ακαδημία Οικονομικών και Χρηματοοικονομικών της Ισπανίας, Ακαδημαϊκός, Βασιλική Ευρωπαϊκή Ακαδημία των Διδακτόρων, Distinguished Research Professor, Audencia Business School, Γαλλία
Δρ Αιμίλιου Γαλαριώτη, Καθηγητής Χρηματοοικονομικής, As. Dean for Research, Audencia Business School, Γαλλία
Δρ Γεώργιου Ατσαλάκη, Οικονομολόγος, Επίκουρος Καθηγητής, Εργαστήριο Ανάλυσης Δεδομένων και Πρόβλεψης, Πολυτεχνείο Κρήτης

Γενικά

Κατά το συγγραφέα ο τίτλος αυτού του βιβλίου μπορεί να εκπλήξει. Σήμερα, μιλώντας για «διαρκή κρίση» όταν όλα τα μέσα μαζικής ενημέρωσης αναφέρουν ανάκαμψη της ανάπτυξης, είναι αρκετά παράδοξο. Τα θεμελιώδη οικονομικά είναι καλά, και μάλιστα εξαιρετικά. Κανένα μέσο ενημέρωσης δεν έχει μέχρι σήμερα εξετάσει το τεχνητό χαρακτήρα της ανάπτυξης που βασίζεται κυρίως στην εκτίναξη του παγκόσμιου χρέους. Ούτε στην αποσύνδεση, πολύ σπουδαία επίσης, μεταξύ της ανάπτυξης, των επιδόσεων των επιχειρήσεων και της οικονομίας γενικότερα. Ούτε περισσότερο, τις διαρκείς ενέσεις από τις κεντρικές τράπεζες γιγαντιαίων ποσών για να διατηρήσουν το χρηματοοικονομικό κλάδο ή τα διάφορα προνόμιά του, συχνά εις βάρος των πολιτών.

Η βελτίωση των στατιστικών της απασχόλησης είναι άλλο ένα θεμελιώδες οικονομικό επίτευγμα, μόνο που μεταφράζεται σε τραγικό αποτέλεσμα, φτωχοί εργάτες και συνταξιούχοι. Ο στόχος του βιβλίου του Marc Chesney, καθηγητή στο Πανεπιστήμιο της Ζυρίχης (πριν ήταν στη HEC Paris), είναι να περιγράψει τη «χρηματοοικονομοποίηση» της οικονομίας και της κοινωνίας, το ρόλο των μεγάλων τραπεζών και των κερδοσκοπικών κεφαλαίων μέσα σε μια διαδικασία χρηματοοικονομικού πολέμου και στο πνεύμα ότι το «finance» είναι ένα καζίνο.

Έχοντας στη συνείδηση αυτή την κατάσταση και τη φύση του προβλήματος, ο συγγραφέας προσπαθεί να επεξεργασθεί βιώσιμες  λύσεις.

Πλάνο του βιβλίου

ΤΟ βιβλίο αποτελείται από έξι κεφάλαια, με τα πιο σημαντικά τα τρία τελευταία:

• Χαρακτηριστικά του καζίνο finance.
• Δημιουργία του homo-financiarius και η υποδούλωση στις «elites».
• Μερικές θεραπείες και λύσεις.

Τα τρία πρώτα κεφάλαια αναφέρονται στο χθες και στο σήμερα, τη μάταιη ικανοποίηση των χρηματοοικονομικών αγορών και το φιλελευθερισμό.

Στο χθες και το σήμερα, ο συγγραφέας περιγράφει το πώς φθάσαμε εδώ σήμερα, το χειρισμό και τον έλεγχο της κοινής γνώμης και τη δύναμη και τα «lobbies» της χρηματοοικονομικής ολιγαρχίας.

Στο δεύτερο κεφάλαιο, εμφανίζονται οι καταστροφικές επιπτώσεις της κρίσης, ο διαταρακτικός  ρόλος των κεντρικών τραπεζών, τα πλάνα της λιτότητας, η δικτατορία των χρηματοοικονομικών αγορών και η Ελλάδα υπό καθεστώς κηδεμονίας.

Το τρίτο κεφάλαιο αναφέρεται στο πέρασμα από την πρώτη στη δεύτερη παγκοσμιοποίηση, στο τι είναι φιλελευθεροποίηση, στο πως η χρηματοοικονομική ολιγαρχία «ντύνεται» με τα ρούχα της φιλελευθεροποίησης και το κολοσσιαίο επίπεδο του χρέους.

Τα χαρακτηριστικά του καζίνο finance

Η παρούσα κατάσταση του finance είναι κυριολεκτικά εκτός ελέγχου, όπου μεγάλες τράπεζες και κερδοσκοπικά κεφάλαια «παίζουν» με το χρήμα που δεν είναι δικό τους, αλλά των φορολογούμενων, των συνταξιούχων, των πελατών, των μετόχων, κ.α.

Θεωρητικά, το χρηματιστήριο επιτρέπει στις επιχειρήσεις να χρηματοδοτηθούν. Στην πραγματικότητα όμως δε συμβαίνει αυτό. Το 2011, οι γαλλικές επιχειρήσεις χρηματοδότησαν τις ανάγκες τους μέσω του χρηματιστηρίου σε ποσοστό 5.4%. Δέκα χρόνια πριν, το ποσοστό αυτό ήταν της τάξης του 27%. Το ίδιο συμβαίνει και στο Βέλγιο, όπου μεταξύ 1995-2005 το χρηματιστήριο χρηματοδότησε το 5% των επιχειρήσεων.

Κατά τον ιδρυτή της εταιρείας Interactive Brokers, το χρηματιστήριο έγινε ένα γιγαντιαίο καζίνο. Οι περισσότερες συναλλαγές (70% στις ΗΠΑ, 50% στην Ευρώπη) γίνονται σε εξαιρετικά μεγάλες ταχύτητες που πλησιάζουν την ταχύτητα του φωτός. Αυτή η ψηφιακή δύναμη επιτρέπει σε τράπεζες και εταιρείες του trading να πραγματοποιούν πολύ γρήγορες συναλλαγές ώστε στην περίπτωση ενός λάθους των ανταγωνιστών, να επιτύχουν μεγάλα κέρδη. Αυτές οι πρακτικές προέρχονται βεβαίως από το poker και όχι από μια υπεύθυνη επενδυτική πολιτική. Σε επίπεδο τραπεζών, αυτές δεν παίζουν πλέον το ρόλο για τον οποίο ιδρύθηκαν. Στη Γαλλία, Γερμανία και Αγγλία τα ποσά που έχουν διατεθεί από τις τράπεζες για επιχειρηματικά δάνεια δεν ανταποκρίνονται το 2012 παρά σε ένα μικρό ποσοστό του ισολογισμού τους, αντίστοιχα το 12%, 18% και 5%. Παρά την ποσοτική χαλάρωση της ΕΚΤ (τέλος του 2014), ο όγκος πιστώσεων προς τις επιχειρήσεις στην Ευρωζώνη δεν αυξήθηκε παρά 0.27%, ποσοστό αστείο. Ο τραπεζικός κλάδος κυριαρχείται από ιδρύματα «too big to fail», των οποίων ο ισολογισμός ξεπερνά κατά πολύ το 100% του ΑΕΙΠ της χώρας που έχουν την έδρα τους. Το 2016, ο συνολικός ισολογισμός του UBS και του Credit Suisse αντιστοιχούσε στο 141% και στο 124% του Ελβετικού ΑΕΠ.  Ο ισολογισμός του HSBC ήταν κοντά στο αγγλικό ΑΕΠ. Οι τέσσερις μεγάλες γαλλικές τράπεζες, BNP Paribas, Societe Generale, το group BPCE και το Credit Agricole, αντιπροσωπεύουν το 317% του γαλλικού ΑΕΠ.

Ένα άλλο χαρακτηριστικό των δραστηριοτήτων των τραπεζών, είναι τα «εκτός ισολογισμού». Γιγαντιαία ποσά που προκαλούν ζάλη.  Για παράδειγμα το 2016, η ονομαστική αξία των παραγώγων προϊόντων της τράπεζας Credit Suisse ήταν 28600 δισεκ. FRS, ήτοι 35 φορές του συνόλου του ισολογισμού της , ή ακόμη 43 φορές το ελβετικό ΑΕΠ ή 38% του παγκόσμιου ΑΕΠ.

Αυτές οι πρακτικές συνεισφέρουν βεβαίως στην ενδυνάμωση του χρηματοοικονομικού κλάδου μέσα στην οικονομία. Μια μελέτη της Ecole Polytechnique Federale de Zurich (EPFZ) έδειξε το 2007 ότι 147 επιχειρήσεις έλεγχαν κοντά στο 40% της παγκόσμιας οικονομίας. Περίπου το 98% των 50 πρώτων επιχειρήσεων ανήκουν στο χρηματοοικονομικό κλάδο.

Στο τέλος αυτού του κεφαλαίου, ο συγγραφέας κάνει αναφορά σε τέσσερις ενότητες πολύ ενδιαφέρουσες:

1. Η παγίδα των stress tests,
2. Οι οργανισμοί αξιολόγησης και η σύγκρουση συμφερόντων,
3. Οι χειρισμοί των επιτοκίων,
4. Οι χειρισμοί των ισοτιμιών των νομισμάτων.

Συμπερασματικά, ο χρηματοοικονομικός κλάδος έγινε ξένος προς το πνεύμα της επιχείρησης. Στη χρηματοοικονομική σφαίρα, το αόρατο χέρι του Adam Smith δεν είναι λειτουργικό. Στη θέση του είναι το χέρι του κρουπιέρη του finance καζίνο, ο οποίος μαζεύει τα χρήματα για τις συστημικές τράπεζες και τα κερδοσκοπικά κεφάλαια.

Η δημιουργία του homo–financiarius

Η εποχή που ζούμε χαρακτηρίζεται από τις μεγάλες ρευστότητες που διακινούν οι κεντρικές τράπεζες καθώς και το μαζικό δανεισμό των κρατών. Ως προς τον ακαδημαϊκό κόσμο, αυτός «σφυρίζει αδιάφορα». Οι μεγάλες τράπεζες χρηματοδοτούν διάφορες «έδρες» σε διάσημα πανεπιστήμια, εξασκώντας επίδραση στους καθηγητές, ερευνητές αλλά και στους φοιτητές με τα βραβεία που χορηγούν για τις διδακτορικές διατριβές τους.

Μετά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο (1914-1918) αλλά και άλλοι που ακολούθησαν, έκανε τη δυναμική εμφάνισή του ο homo-economicus, ο οποίος ήταν σε μια διαρκή αναζήτηση της βελτιστοποίησης των κερδών του. Μετά τη λήψη της εξουσίας από το νεοφιλελευθερισμό στη δεκαετία του 1980, μεταλλάχθηκε σε homo-financiarius, «αρπακτικό πλάσμα», επιβλαβή στην κοινωνία, χαρακτηριζόμενο από βαθιά ανηθικότητα και μια τάση στη συσσώρευση πλούτου χωρίς όρια.

Στο τέλος αυτού του κεφαλαίου ο Marc Chesney αναφέρεται:

1. Στην υποδούλωση των ελίτ,
2. Στον έλεγχο του κόσμου των οικονομολόγων με την καθιέρωση των νόμπελ οικονομίας,
3. Στην πολιτική και τη διαφθορά.

Η παρούσα κρίση ξεπερνά το αυστηρό χρηματοοικονομικό πλαίσιο. Αφορά τις αξίες της κοινωνίας. Τις λέξεις αποταμίευση από την εργασία, εμπιστοσύνη, υπευθυνότητα, αναπληρώνουν στην καρδιά του χρηματοοικονομικού συστήματος, το χρέος, ο κυνισμό και η κοινωνικοποίηση των ζημιών. Η ελίτ παίζει πολλές φορές το ρόλο της «πλαστής σκέψης». Αντί να εκθειάζουν τις αιώνιες αξίες του πνεύματος και της αλληλεγγύης, υιοθετούν πολιτικές ξενοφοβίας και υπέρ-εθνικιστικές που οδηγούν σε μη δημοκρατικά καθεστώτα.

Τέλος, σε ότι αφορά την πολιτική και τη διαφθορά, ο Chesney αναφέρει το παράδειγμα της Ελλάδας, όπου υπήρξε αδυναμία του πολιτικού συστήματος να ελέγξει ένα CD-Rom με 2063 ονόματα Ελλήνων που το 2007 είχαν λογαριασμό στην ελβετική θυγατρική της HSBC.

Μερικές θεραπείες και λύσεις

Ο πρώτος παγκόσμιος πόλεμος τελείωσε με την εξαφάνιση του δεύτερου Ράιχ και των αυτοκρατοριών Ρωσίας, Αυστρο-Ουγγαρίας και Οθωμανικής. Για την εφαρμογή θεραπειών και λύσεων, ο συγγραφέας κρίνει ότι πρέπει να μελετηθούν οι παρούσες ηγεμονίες. Αυτές είναι το λιγότερο τέσσερις:

1. Χρηματοοικονομική,
2. Ενεργειακή,
3. Στρατιωτική,
4. Τεχνολογική.

Η χρηματοοικονομική αυτοκρατορία δομήθηκε γύρω από τις μεγάλες τράπεζες «Mega-banks», οι οποίες δεν  σταματούν να μεγαλώνουν με την εξαγορά άλλων χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων. Δραστηριοποιούνται μέσα σε άλλους κλάδους όπως, ενέργεια, ασφάλειες, μέταλλα, τρόφιμα, κ.λπ. Αυξάνουν τη δυναμική τους χωρίς καμία διεθνή ρύθμιση να μπορεί να ανακόψει αυτή τη δυναμική.

Η ενεργειακή αυτοκρατορία οδηγεί τις εξελίξεις δίπλα στη χρηματοοικονομική. Το δίδυμο «χρυσός-δολάριο», αντικαταστάθηκε από το «πετρέλαιο-δολάριο». Οι πόλεμοι, η τρομοκρατία σε Συρία, Ιράκ, Λιβύη έγιναν και γίνονται  για τα πλούσια κοιτάσματα του μαύρου χρυσού στις χώρες αυτές. Οι νέες γενιές ανακαλύπτουν τις συνέπειες τις υπερθέρμανσης του πλανήτη στα χρόνια που έρχονται. Η ατομική ενέργεια, όπως και το αέριο του σχιστόλιθου παρουσιάζον επίσης μεγάλους κινδύνους μη μετρήσιμους και μη διαχειρίσιμους για τους πολίτες.

Η στρατιωτική αυτοκρατορία είναι τεράστια. Τον 20^ο αιώνα οι πόλεμοι και οι συγκρούσεις έκαναν να «κυλίσει πολύ αίμα». Η στρατιωτική εξουσία απορροφά πολλές επενδύσεις, ενέργεια και χάνονται πολύτιμοι πόροι για άλλου είδους ανάπτυξη και ευημερία.

Τέλος, η αυτοκρατορία των τεχνολογιών και της πληροφόρησης έγινε το υπ’ αριθμόν ένα εργαλείο ελέγχου των πληθυσμών . Οι κυβερνήσεις, δημοκρατικές και μη, ελέγχουν κάθε πληροφορία, εθνική, ή διεθνή, η οποία πραγματοποιείται από το διαδίκτυο, το τηλέφωνο, το fax ή άλλο. Αυτή η δυνατότητα προσφέρει στις δημοκρατίες de facto ένα εικονικό χαρακτήρα.

Συμπερασματικά και για να επανέλθει ο συγγραφέας στον αρχικό στόχο του βιβλίου του, ισχύουν τα ακόλουθα.

• Οι χρηματοοικονομικές αγορές δημιουργούν μεγάλο συστημικό κίνδυνο και συντρέχουν στην ανάπτυξη του finance καζίνο.
• Οι τράπεζες «too big to fail», επιχορηγούνται. Ενθαρρύνονται να παίρνουν ρίσκα εις βάρος των φορολογούμενων και κατά συνέπεια της οικονομίας.
• Η οικονομική ανάπτυξη δεν είναι συνώνυμη της κοινωνικής ανάπτυξης. Στην Ευρώπη, αν και περιορισμένη, η ανάπτυξη συνεισφέρει στην αποπληρωμή του κολοσσιαίου δανεισμού το οποίο δημιουργήθηκε τις τελευταίες δεκαετίες.
• Ο ασφυκτικός κλοιός της χρηματοοικονομικής στην οικονομία έχει για άμεση συνέπεια την αύξηση της εγκληματικότητας στη δημοκρατία, της οποίας οι βασικοί κανόνες παραβιάζονται.

Τι πρέπει να γίνει

Απλά μέτρα προτείνει ο Marc Chesney. (1) «ανάσταση» της δημοκρατίας και (2) επανατοποθέτηση της οικονομίας στην υπηρεσία της κοινωνίας.

Δημοκρατία

1. Θεμελίωση μιας πραγματικής άμεσης δημοκρατίας (τύπου Ελβετίας).
2. Προσοχή στη μάχη κόντρα της τρομοκρατίας, μήπως με πρόσχημα τον καλύτερο έλεγχο των πολιτών, δημιουργηθεί μια διαρκής κατάσταση όπως έγινε με τις ΗΠΑ από το Σεπτέμβριο του 2001 και τη Γαλλία από το Νοέμβριο του 2015.
3. Εξασφάλιση της ελευθερίας των μέσων ενημέρωσης.

Μέτρα για τη χρηματοοικονομική σφαίρα

1. Ρύθμιση του χρηματοοικονομικού κλάδου (αύξηση των ιδίων κεφαλαίων των τραπεζών και μείωση του δανεισμού τους).
2. Πιστοποίηση και έλεγχος των διαδιδομένων προϊόντων από τις τράπεζες.
3. Φορολόγηση των χρηματοοικονομικών συναλλαγών.
4. Audit του χρέους και έλεγχος των οργανισμών αξιολόγησης (βλ. Ζοπουνίδης, Οι Οργανισμοί Αξιολόγησης, Ναυτεμπορική, 4/10/2017, 11:33).
5. Επανεξέταση της διδασκαλίας της οικονομίας (αναφορά περισσότερο στις αξίες της κοινωνίας, της οικονομίας, του ενδιαφέροντος του κόσμου των επιχειρήσεων και όχι στις ιδέες που θεωρούν τη χρηματοοικονομική καζίνο.)

* La Crise Permanente,  L’oligarchie financiere et l’echec de la democratie, Marc Chesney
  Presses Polytechniques et Universitaires Romandes, Lausanne, 2eme edition 2018