Του Κωνσταντίνου Ζοπουνίδη
Καθηγητής στο Πολυτεχνείο Κρήτης
Ακαδημαϊκός, Βασιλική Ακαδημία Οικονομικών και Χρηματοοικονομικών της Ισπανίας
Distinguished Research Professor, Audencia Business School, France
L’ economie est une science morale (Η οικονομία είναι μια ηθική επιστήμη)
Amartya Sen – La decouverte, Poche, 2003
Γενικά
Τον Οκτώβριο του 1998, το βραβείο Νόμπελ Οικονομίας δόθηκε για πρώτη φορά σε ένα οικονομολόγο που προέρχονταν από τον τρίτο κόσμο και ειδικό διεθνώς αναγνωρισμένο σε θέματα μεγέθυνσης. Τον Amartya Sen δεν μπορείς εύκολα να τον ταξινομήσεις σε κατηγορίες οικονομολόγων. Φιλόσοφος και ανθρωπιστής αγωνίστηκε με όλες τις δυνάμεις του να δείξει ότι η κλασική οικονομική ανάλυση δεν μπορούσε να εξηγήσει την ποικιλία των ανθρώπινων συμπεριφορών και κατά συνέπεια, ήταν απαραίτητο να ενσωματωθούν εκτιμήσεις πολιτικές, κοινωνικές και κυρίως ηθικές. Οι εργασίες του σχετικές με την πείνα, τη μεγάλη φτώχεια τον οδήγησαν σε βασικά ερωτήματα όπως: (1) η σχέση μεταξύ ατομικής ελευθερίας και κοινωνικής ισότητας, (2) μεταξύ δημοκρατίας και οικονομικής μεγέθυνσης και (3) για το ρόλο του κράτους στην αναδιανομή του πλούτου.
Τα δύο κεφάλαια που αναπτύσσονται στο βιβλίο αυτό (γαλλική γλώσσα) αποτελούν μια εισαγωγή στο επιστημονικό έργο του Α. Sen με βασικό ερώτημα αν η οικονομία μπορεί να συνεισφέρει στην ευημερία όλων των πολιτών. Το ίδιο αυτό ερώτημα τέθηκε με άμεσο ή έμμεσο τρόπο στα προηγούμενα βιβλία που αναλύσαμε (βλ. Ναυτεμπορική, 31/7/2017, σελ. 20 και 9/8/2017, σελ. 19).
Ατομική ελευθερία: μια κοινωνική ευθύνη
Όπως αναπτύσσει ο Marc Saint – Upery στην εισαγωγή του βιβλίου οι εργασίες του Sen εντάσσονται σε μια συλλογική προσπάθεια η οποία άρχισε να αμφισβητεί τη «δικτατορία» του ΑΕΠ μέσα στις εκτιμήσεις διεθνώς της ευημερίας και της ανθρώπινης ανάπτυξης.
Ο Amartya Sen γεννήθηκε το 1933 στο Sentiniketan της Βεγγάλης. Καθηγητής σε ηλικία 23 ετών στην Calcutta, μετά στο Cambridge, στο New Delhi, στο London School of Economics, στην Oxford και στο τέλος στο Harvard, ο Sen διδάσκει οικονομία και φιλοσοφία από το 1987. Από το 1998 είναι πρύτανης του Trinity College του Cambridge.
Αρχικά ο Sen προσδιορίζει δύο βασικές έννοιες για την ανάπτυξη των ιδεών του: την ευτυχία και τη δικαιοσύνη. Χρησιμοποιεί ως κύριο κριτήριο εκτίμησης το «βέλτιστο του Pareto». Μια κοινωνική κατάσταση ορίζεται ως βέλτιστη «στην έννοια Pareto», εάν και μόνο εάν είναι αδύνατο να αυξήσεις τη χρησιμότητα ενός ατόμου χωρίς να μειώσεις αυτήν ενός άλλου ατόμου. Έτσι, μια κατάσταση είναι βέλτιστη στην έννοια Pareto, όταν ακόμη μερικοί «πεθαίνουν» της πείνας και άλλοι «κολυμπούν» μέσα στην ευημερία.
Για τον Sen οι βασικές αρχές της δικαιοσύνης όπως προτάθηκαν από τον Rawls (δικαιώματα, βασικές ελευθερίες, ελεύθερη επιλογή, ίσες ευκαιρίες, προνόμια, κα.) δεν αρκούν πολλές φορές για να λύσουν προβλήματα ανισοτήτων, διότι η κοινωνική και ανθρώπινη πολυμορφία προσδιορίζει δυναμικά τις ικανότητες που έχουν μερικά άτομα να χρησιμοποιούν τις βασικές αρχές προς όφελός τους (χρηματοοικονομικό). Αυτό που αξίζει δεν είναι μόνο οι ελευθερίες, τα εισοδήματα, οι πόροι αλλά και οι ικανότητες (capabilities) που πρέπει να αναπτύξουν τα άτομα ώστε οι ανθρώπινοι τρόποι λειτουργίας να επιτρέψουν να έχουν μια αξιοπρεπή ζωή και όχι να συγκεντρώνουν αγαθά (ακίνητα, κινητά). Για το λόγο αυτό το εισόδημα είναι ένας σημαντικός δείκτης αλλά λίγο σχετικός με την πραγματική ευημερία. Ένας συγγραφέας πολύ κοντά στις ιδέες του Sen, η αμερικανή φιλόσοφος Martha Nussbaum, πρότεινε μια λίστα από βασικές λειτουργικές ικανότητες σε μια θεωρητική οικονομία που πρέπει να αναπτυχθούν σε στενή συνεργασία με την ηθική φιλοσοφία και την πολιτική.
Μερικές από τις ικανότητες αυτές είναι:
- Να μπορείς να ζεις, όσο το δυνατόν περισσότερο, μια ανθρώπινη ζωή. Να αποφύγεις ένα πρόωρο θάνατο ή να πεθάνεις πριν η ζωή μας μειωθεί στο σημείο να μην αξίζει να τη ζεις.
- Να μπορείς να έχεις μια καλή υγεία, ένα επαρκή εφοδιασμό τροφίμων, μια αξιοπρεπή κατοικία, ευκαιρίες για σεξουαλική ικανοποίηση και να μπορείς να μεταφέρεσαι από τόπο σε τόπο.
- Να μπορείς να χρησιμοποιείς τις πέντε αισθήσεις, να μπορείς να φαντάζεσαι, να σκέφτεσαι και να κρίνεις.
- Να μπορείς να ζεις με την ανησυχία και σε σχέση με τα ζώα, τα φυτά και τον κόσμο της φύσης.
- Να μπορείς να ζεις τη δική σου ζωή μέσα σε ένα περιβάλλον της δικής σου επιλογής.
Όταν θεωρείς την ατομική ελευθερία ως κοινωνική ευθύνη, το ερώτημα που τίθεται είναι ποιες συνέπειες επιφέρει; Για τον Sen η ατομική ελευθερία αποτελεί ταυτόχρονα μια σπουδαία αξία που παρεμβαίνει σε κάθε αξιολόγηση της κοινωνίας και ορίζεται ως προϊόν κοινωνικής οργάνωσης. Οι επόμενες παράγραφοι του κεφαλαίου αυτού έχουν ως βασική συνιστώσα την ελευθερία και τη συνδυάζουν με θέματα όπως οι λιμοί, η φτώχεια, η κοινωνική επιλογή, η ανισότητα. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η διάκριση της ελευθερίας σε θετική και αρνητική. Σύμφωνα με τον Isaiah Berlin (1969) η ελευθερία θεωρείται «θετική» όταν ένα άτομο είναι ικανό ή ανίκανο να πετύχει κάποιο στόχο. Αυτός ο ορισμός δεν είναι ολοκληρωμένος διότι δε λαμβάνει υπόψη του εάν το άτομο βρίσκει εμπόδια στην επίτευξη των στόχων του από άλλα άτομα ή την κυβέρνηση. Αντίθετα, η έννοια της «αρνητικής» ελευθερίας θεωρεί ότι δεν υπάρχουν εμπόδια στην εξάσκηση της ικανότητας ενός ατόμου. Παράδειγμα, ένα άτομο δεν μπορεί να κάνει περίπατο σε ένα πάρκο γιατί έχει πρόβλημα υγείας (ανάπηρος). Η θετική ελευθερία του ατόμου να περπατήσει έχει πρόβλημα. Τελικά, για τον Sen, η υπευθυνότητα της κοινωνίας για την εξασφάλιση της ατομικής ελευθερίας πρέπει να αναφέρεται και στα δύο είδη ελευθερίας καθώς και στο σύνολο των μεταξύ τους σχέσεων.
Σε ότι αφορά τους λιμούς, ο Sen πιστεύει ότι σε όποια χώρα λειτουργεί το δημοκρατικό πολίτευμα, αυτές δεν έχουν θέση. Δηλαδή, χάρη στην ύπαρξη του τύπου (ΜΜΕ), των περιοδικών εκλογών, των κομμάτων της αντιπολίτευσης που δραστηριοποιούνται ελεύθερα, καμιά κυβέρνηση δεν μπορεί να ξεφύγει από μια αυστηρή τιμωρία εάν αφήσει να δημιουργηθεί ένας λιμός.
Η ελευθερία σε σχέση με τα μέσα επίτευξης της, καθορίζει αρχικά τα «πρώτα» αγαθά που είναι χρήσιμα για κάθε άτομο. Αυτά είναι το εισόδημα, ο πλούτος, οι δημόσιες ελευθερίες, κ.α., που βοηθούν τα άτομα να «κυνηγήσουν» ελεύθερα τους στόχους τους. Οι ικανότητες που αναφέρθηκαν προηγούμενα από τη φιλόσοφο Nussbaum βρίσκουν εδώ τη χρησιμότητά τους. Για παράδειγμα, η σωστή διατροφή, η καλή υγεία, η ξεκούραση, η σωστή διαπαιδαγώγηση, κ.α., οδηγούν τα άτομα να ακολουθούν ελεύθερα διάφορους τρόπους ζωής και να είναι ευτυχισμένα. Η αύξηση των ανθρώπινων ικανοτήτων παίζει ένα σημαντικό ρόλο στην προώθηση της ατομικής ελευθερίας.
Ο Sen θέτει ένα σημαντικό ερώτημα ως προς τη φτώχεια. Φτώχεια είναι να έχεις ένα χαμηλό εισόδημα ή μια ανεπαρκή ελευθερία να ζεις μια αξιοπρεπή ζωή. Είναι σημαντικό να λάβεις υπόψη τους διάφορους τρόπους που μπορείς να μετατρέψεις εισοδήματα και πρώτα αγαθά σε ικανότητες και ελευθερίες. Ο Sen δίνει ένα επεξηγηματικό παράδειγμα για τις ΗΠΑ. Οι κοινωνικές δαπάνες για την υγεία είναι ανεπαρκείς σε σχέση με άλλα κράτη που είναι πιο πτωχά από τις ΗΠΑ. Οι ΗΠΑ, με βάση το ΑΕΠ είναι το δεύτερο κράτος το πιο πλούσιο στον κόσμο, αλλά το μέσο προσδόκιμο της ζωής στους πολίτες της είναι πιο χαμηλό από άλλα δώδεκα κράτη (βλ. World Development Report, 1989). Άρα, πρέπει στις ΗΠΑ να δώσουν μεγαλύτερη προσοχή στον καταμερισμό των δαπανών στην υγεία και την εκπαίδευση. Στο τέλος του κεφαλαίου δύο θέματα απασχολούν το συγγραφέα, η κοινωνική επιλογή με την ελευθερία και η κοινωνική ευθύνη και η ανισότητα.
Στη θεωρία της κοινωνικής επιλογής που προέρχεται από τους γάλλους μαθηματικούς Borda και Condorcet και την πρωτοποριακή έρευνα του Kenneth Arrow (1951, 2η έκδ. 1963), το ερώτημα είναι αν η κοινωνική ευθύνη η οποία θεωρεί την ατομική ελευθερία πρώτο στόχο, μπορεί να «συγκρουσθεί» με άλλους της κοινωνικής απόφασης. Το ερώτημα της συμβατότητας και/ή της διαφωνίας μεταξύ των διαφόρων στόχων της κοινωνικής απόφασης μπορεί να «ανοίξει» πολύπλοκα προβλήματα (η επιστήμη που τα μελετά είναι η «θεωρία κοινωνικής επιλογής»).
Οι βασικές συνεισφορές του Sen σε αυτό τον τομέα βασίζονται στη μελέτη των πηγών και των συνεπειών της ασυμβατότητας μεταξύ των στόχων και στην πιθανότητα να τους «συμφιλιώσει».
Επειδή η ατομική ελευθερία δεν είναι μόνο μια βασική κοινωνική αξία, αλλά επίσης και ένα προϊόν κατ’ ουσία κοινωνικό, οι προτάσεις του συγγραφέα περιέχουν άμεσες και έμμεσες συνέπειες για την επιλογή των κοινωνικών ιδρυμάτων και της δημόσιας πολιτικής. Η ατομική ελευθερία ως κοινωνική ευθύνη δημιουργεί προβλήματα τα οποία προέρχονται από τις συγκρούσεις μεταξύ ομάδων και μεταξύ ατόμων (ανισότητες). Αυτό σημαίνει ότι θα ήταν ορθολογικό να μετατραπούν οι ανισότητες της ελευθερίας σε «κάτι» το λιγότερο άνισο και το λιγότερο άδικο. Η πιο άμεση πρόκληση σε αυτό το θέμα είναι να επανεξεταστούν τα προβλήματα που θέτει η ανησυχία της κοινωνικής αποτελεσματικότητας και της δικαιοσύνης προβάλλοντας σε πρώτο πλάνο τις ατομικές ελευθερίες.
Κοινωνική ευθύνη και δημοκρατία: επιτακτική δικαιοσύνη και χρηματοοικονομικός συντηρητισμός
Στο κεφάλαιο αυτό ο συγγραφέας αναφέρεται στη σύγκρουση που τοποθετείται στην καρδιά των οικονομικών πολιτικών και σύγχρονων κοινωνικών προβλημάτων, που δεν είναι άλλη από τη διαμάχη μεταξύ των κοινωνικών κεκτημένων και των χρηματοοικονομικών απαιτήσεων. Τα κοινωνικά κεκτημένα αναφέρονται στην κάλυψη των προβλημάτων των πιο αδικημένων σε θέματα φτώχειας, αρρώστιας, γήρατος ή ανεργίας, για τα οποία η κοινωνική ευθύνη δημιουργεί οικονομικά κόστη πολύ υψηλά και κατά συνέπεια οδηγεί σε προβλήματα χρηματοοικονομικής σταθερότητας και οικονομικής βιωσιμότητας (αναφέρεται κυρίως στην Ευρώπη). Αυτοί που συστήνουν μια πλατειά κοινωνική ευθύνη συγκρούονται συνήθως με αυτούς που δίνουν προτεραιότητα στη χρηματοοικονομική σταθερότητα (αυτό εκφράζεται με μεγάλες μειώσεις στο έλλειμμα του προϋπολογισμού και του δημόσιου χρέους). Αυτές οι πιέσεις εκδηλώνονται από πολύ παλιά μέσα στη σύγχρονη παγκόσμια πολιτική οικονομία, τόσο σε κράτη πλούσια όσο και σε φτωχά.
Ο συγγραφέας αναλύει σε όλο το τελευταίο κεφάλαιο την κοινωνική ευθύνη με τη χρηματοοικονομική παράμετρο δια μέσου των παραγράφων:
- Καπιταλιστική ανάπτυξη και κοινωνικές ευθύνες,
- Σοσιαλιστικά ερωτήματα και δημόσια πολιτική,
- Κόστος ελλείμματος και προτεραιότητες,
- Δημόσιες δαπάνες και στρατιωτικές δαπάνες,
- Ευρωπαϊκά διλλήματα,
- Κοινωνική ευθύνη και επιλογή συμμετοχής.
Σε αυτό το ειδικό καθεστώς της Δυτικής Ευρώπης και της Βόρειας Αμερικής, η κοινωνική ευθύνη εξασκείται κυρίως δια μέσου των ελάχιστων εγγυήσεων της περίθαλψης, εγγυήσεων κόντρα στην απόλυτη φτώχεια, ασφάλισης κατά της ανεργίας καθώς και τις απαιτούμενες υπηρεσίες για τα άτομα με ειδικές συνθήκες. Ακόμη αναγνωρίστηκε μέσα στους σημαντικούς τομείς της εκπαίδευσης και της έρευνας-ανάπτυξης, οι οποίοι συνεισφέρουν τα μέγιστα στην οικονομική πρόοδο μιας χώρας.
