Toυ Κωνσταντίνου Παπαλουκά
MEng, MBA, MPA, Energy Policy Expert & EastMed Specialist
Στις 3 Μαΐου η Τουρκία έστειλε το πολεμικό της ναυτικό μεταξύ Κύπρου και Κρήτης, για να συνοδεύσουν το πλωτό γεωτρύπανο «Φατίχ», θολώνοντας έτσι τα πλούσια σε φυσικό αέριο νερά της κυπριακής, αιγυπτιακής και, της ακόμη μη ανακηρυγμένης, ελληνικής αποκλειστικής οικονομικής ζώνης (ΑΟΖ). Το περιστατικό καταδικάστηκε από το αμερικανικό Υπουργείο Εξωτερικών, το Ισραήλ και την Αίγυπτο, την Ευρωπαϊκή Ένωση και κάποιες ευρωπαϊκές κυβερνήσεις. Ως απάντηση, η Τουρκία συνέχισε με έρευνες και γεωτρήσεις 30 ναυτικά μίλια δυτικά της Κύπρου με την Κύπρο να ανταπαντά με διεθνές ένταλμα σύλληψης των μελών του πληρώματος του «Φατίχ» και των προσώπων και εταιρειών που το υποστηρίζουν.
Η Ευρωπαϊκή Ένωση ως ένδειξη αλληλεγγύης προς την Κύπρο ανακοίνωσε την αναστολή των ενταξιακών συνομιλιών, της συμφωνίας αεροπορικών μεταφορών με την Τουρκία και των ευρωτουρκικών διαλόγων υψηλού επιπέδου, ενώ παράλληλα προχώρησε σε μείωση των προενταξιακών κονδυλίων για το 2020 και κάλεσε την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων «να αξιολογήσει τις δανειοδοτικές της δραστηριότητες στην Τουρκία». Η δε Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Εξωτερικής Δράσης και η Κομισιόν συνεχίζουν την εργασία για υποβολή επιλογών, για στοχευμένα μέτρα κατά της Τουρκίας και όχι για «πιθανά στοχευμένα», όπως απαιτούσε το Λονδίνο.
Σε απάντηση η Τουρκία ανακοίνωσε ότι απορρίπτει τις δηλώσεις Ελλήνων και Ευρωπαίων αξιωματούχων που χαρακτηρίζουν τις τουρκικές εξορυκτικές δραστηριότητες ως παράνομες και δήλωσε ότι το δεύτερο γεωτρύπανο, το οποίο ήδη βρίσκεται ανοικτά της Καρπασίας, είναι έτοιμο να προβεί σε γεώτρηση, προωθώντας επιτακτικά στο τραπέζι τη συνεκμετάλλευση των φυσικών πόρων του νησιού. Μια πολιτική η οποία ευχόμαστε να μην αποδώσει μέσω της επικείμενης τριμερούς Γκουτέρες-Αναστασιάδη-Ακιντζί τον Σεπτέμβριο στη Νέα Υόρκη.
Η πρωτοφανής αμφιταλάντευση της Δύσης για νέες κυρώσεις στην Τουρκία μετά την πρόσφατη προμήθεια του ρωσικού αντιπυραυλικού συστήματος S400, δημιουργεί τις κατάλληλες συνθήκες, για να ακουστεί και με τη σωστή στήριξη να εδραιωθεί στη Δύση και των δύο πλευρών του Ατλαντικού ένα αφήγημα διαφορετικό από το σύνηθες τουρκικό. Αυτό απαιτεί τη συλλογική προσπάθεια Ελλάδας-Κύπρου-Διασποράς που θα ενώσει τα νήματα για τους γραφειοκράτες, τα μέλη δεξαμενών σκέψεων και λοιπών ιθυνόντων που επηρεάζουν τη δυτική κοινή γνώμη. Μία κοινή γνώμη, με περιορισμένες πλέον αντοχές στα ανατολίτικα τερτίπια του Τούρκου Προέδρου.
Ας ξεκινήσουμε με το εξής: Γιατί ο Πρόεδρος Ερντογάν μετέτρεψε, μέσα σε λιγότερο από ένα χρόνο, δύο πρώην ελληνικής ιδιοκτησίας πλωτά γεωτρύπανα σε σύγχρονους γενίτσαρους στην ανατολική Μεσόγειο;
Τα δύο πλωτά γεωτρύπανα που κατασκευάστηκαν στα ναυπηγεία της Κορέας για λογαριασμό της οικογένειας Αγγελοπούλου κατέληξαν στα χέρια του Ερντογάν. Το Deep Sea Metro I το μετονόμασε σε «Φατίχ» κατά τον Mωάμεθ Β, κατακτητή της Κωνσταντινούπολης και το Deep Sea Metro ΙΙ σε «Γιαβούζ», κατά τον Γιαβούζ Σελίμ, τον πρώτο Οθωμανό σουλτάνο που αυτοονομάστηκε χαλίφης, διάδοχος του Μωάμεθ και προστάτης όλων των σουνιτών Μουσουλμάνων.
Η δυτική κοινή γνώμη έχει αποδείξει πως εύκολα κάνει τα στραβά μάτια σε συμβολισμούς, ιστορικές ανακρίβειες και ονόματα, κάποιες φορές ακούσια λόγω άγνοιας και κάποιες άλλες ηθελημένα: Τι σημασία έχει εάν ο κ. Ερντογάν βαφτίζει ένα πλοίο Φατίχ ή Γιαβούζ και τι σχέση μπορεί να έχουν όλα αυτά με τις στρατηγικές επιλογές του στην Ανατολική Μεσόγειο; Όπως όμως διαφαίνεται, η επιλογή των ονομάτων δεν είναι καθόλου τυχαία. Τα ονόματα χρησιμοποιούνται ως ένα κωδικοποιημένο μήνυμα με κύριο αποδέκτη το νεοβάπτιστο νεοοθωμανικό κοινό του. Πιστός λοιπόν στην οθωμανική παράδοση, ο κ. Ερντογάν δε διστάζει να επινοήσει ένα παρελθόν, προκειμένου να ενισχύσει τη νομιμότητά του στο παρόν.
Ιστορικά οι Οθωμανοί όφειλαν το κύρος και την ισχύ τους στις στρατιωτικές τους επιτυχίες. Σε αντίθεση με άλλες μουσουλμανικές δυναστείες, οι Οθωμανοί δεν ήταν σε θέση να επικαλεσθούν ούτε κάποιο από μακρού κατοχυρωμένο δικαίωμα, ούτε το αίμα των Κουραΐς, της φυλής του Προφήτη, στις φλέβες τους. Παράλληλα, οι σουλτάνοι, ανίκανοι να μιμηθούν την παράδοση των χριστιανών Ρωμαίων αυτοκρατόρων, οι οποίοι υποστήριζαν ότι δρουν ως αντιπρόσωποι του Θεού στη γη, χρειάστηκε να επινοήσουν άλλους τρόπους για να στηρίξουν τη νομιμότητά τους.
Δεδομένου του ελληνικού της πληθυσμού και του ρωμαϊκού της παρελθόντος, ακόμα και μετά τη πτώση της, η Κωνσταντινούπολη αποτελούσε σαφώς αμφιλεγόμενη επιλογή για πρωτεύουσα των Οθωμανών. Γι’ αυτό το 1459, έξι χρόνια μετά την άλωση της Πόλης, ο Μωάμεθ Β’ κτίζει ένα από τα πιο φημισμένα του κτίρια στην κορυφή του Χρυσοκέρατος. Το έκτισε στο ακριβές σημείο που του υπέδειξε ο πνευματικός του καθοδηγητής ο οποίος ισχυρίστηκε πως είχε ανακαλύψει τον τάφο του συντρόφου του Προφήτη Μωάμεθ ονόματι Αμπού Αυγιούμπ αλ Ανσαρί που είχε πεθάνει το 669 σε μια από τις πολιορκίες της πρωτεύουσας των Ρωμαίων από τους Άραβες. Με αυτή την πολύ έντεχνη «ανακάλυψη», ο Πορθητής Φατίχ επιχείρησε να καλύψει το θρησκευτικό «έλλειμα νομιμότητας» μεταξύ της νέας οθωμανικής πρωτεύουσας και του προφήτη. Ακολούθως έπρεπε να αντιμετωπίσει και το πολιτικό «έλλειμα νομιμότητας» της καινούριας οθωμανικής πραγματικότητας της Πόλης. Νόμισε πως θα ακυρώσει μια χιλιετή ρωμαϊκή κληρονομιά, κτίζοντας ένα δεύτερο εντυπωσιακό τέμενος στο Ναό των Αγίων Αποστόλων, το σημείο ταφής του Αυτοκράτορα Κωνσταντίνου – ιδρυτή της Κωνσταντινουπόλεως, που έμελλε να γίνει και το σημείο ταφής του ιδίου. Του έδωσε το όνομά του: Φατίχ.
Κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου η Οθωμανική Αυτοκρατορία συμμάχησε με τη Γερμανική. Με το τέλος του πολέμου, οι δυτικές δυνάμεις διαμέλισαν την ηττημένη Οθωμανική Αυτοκρατορία με τη Συμφωνία Σάικς-Πικό (Sykes-Picot). Οι Γάλλοι απέκτησαν τον έλεγχο της Συρίας το 1921 με την υπογραφή της Συνθήκης της Άγκυρας. Στο άρθρο 9 της συνθήκης υπήρχε ειδική μνεία για τον τάφο του Σουλεϊμάν Shah, παππού του Οσμάν Α’, του ιδρυτή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας που βρισκόταν στη Συρία. Σύμφωνα με αυτό ο τάφος και ένας θύλακας ακτίνας 8 χλμ. παρέμενε ιδιοκτησία της Τουρκίας, στην οποία είχε χορηγηθεί η δυνατότητα να τοποθετεί φρουρούς και να υψώνει εκεί την τουρκική σημαία.
Τον Φεβρουάριο του 2015 τουρκικές δυνάμεις εισέβαλαν στη Συρία, για να απομακρύνουν τους στρατιώτες που φρουρούσαν τον τάφο με πρόσχημα μία επικείμενη επίθεση του ΙSIS. Ως αποτέλεσμα ο τάφος καταστράφηκε και ό,τι απέμεινε μεταφέρθηκε για δεύτερη φορά σε 42 χρόνια εντός συριακού εδάφους, σε περιοχή που και πάλι ελέγχουν οι τουρκικές δυνάμεις και σε απόσταση μόνο 180 μέτρα από τα τουρκικά σύνορα.
Ηχογραφημένα ντοκουμέντα με συζητήσεις ανώτατων Τούρκων αξιωματούχων που διεύρρευσαν απεκάλυψαν πως η επιχείρηση είχε σκοπό τον αντιπερισπασμό και τη συγκάλυψη μιας επικείμενης επίθεσης των τουρκικών δυνάμεων κατά των Κούρδων της Συρίας και μέσω αυτής την ενίσχυση των πιθανοτήτων νίκης του Ερντογάν στις τότε κρίσιμες εκλογές. Ήταν μια από τις πιο ντροπιαστικές διαρροές η οποία οδήγησε την κυβέρνηση να κατεβάσει το YouTube και το Twitter. Εν τέλει, η επίθεση του ISIS δεν έγινε ποτέ ούτε και αυτή των Τούρκων. Ο κ. Ερντογάν νίκησε τις εκλογές αβίαστα, ενώ φανερώθηκε η οθωμανική εμμονή του στη δημιουργία νομιμοφάνειας και η ροπή του σε μηχανορραφίες.
Τον Νοέμβριο του 2014 και κατά τη διάρκεια ενός συνεδρίου των Μουσουλμάνων ηγετών της Λατινικής Αμερικής που έγινε στην Κωνσταντινούπολη, ο Πρόεδρος Ερντογάν ισχυρίστηκε πως Μουσουλμάνοι ναυτικοί είχαν ανακαλύψει την Αμερική 300 χρόνια πριν από τον Χριστόφορο Κολόμβο. Παράλληλα, δήλωσε την ετοιμότητά του να κτίσει ένα τέμενος-μνημείο στην Κούβα. Αν και ο Πρόεδρος φαίνεται πως εποφθαλμιά την εδαφική επέκταση, προς το παρόν, τα κράτη της Καραϊβικής δε χρειάζεται να ανησυχούν μιας και η άμεση προτεραιότητά του αυτό το διάστημα είναι το ενεργειακό παιχνίδι που λαμβάνει χώρα στην γειτονιά του.
Από την εποχή του επεισοδίου του Μαβί Μαρμαρά το 2010 και το τέλος της μουσουλμανικής αδελφότητας που στήριζε ο Ερντογάν στην Αίγυπτο το 2013, οι τριμερείς διπλωματικές επαφές στην Ανατολική Μεσόγειο έχουν προχωρήσει και έχουν εντατικοποιηθεί. Συγκεκριμένα, τα δύο τρίγωνα Ισραήλ – Ελλάδας – Κύπρου και Ελλάδας – Κύπρου – Αιγύπτου έγιναν πλέον ένα τετράγωνο το οποίο φαίνεται να καταλαβαίνει και να σέβεται τους κανόνες της ολοκληρωτικής διαπραγμάτευσης και του περιβόητου «win-win». Η συνθετική κόλλα για το υπό διαμόρφωση γεωπολιτικό μωσαϊκό της Εγγύς Ανατολής, το οποίο προωθείται τα τελευταία χρόνια κάτω από την επωνυμία «Εast Med», βασίζεται σε δύο κύρια στοιχεία: την ασφάλεια και τους υδρογονάνθρακες.
Για παράδειγμα, κανείς δε θα μπορούσε να φανταστεί πριν από λίγο καιρό τον Αιγύπτιο Υπουργό Ενέργειας να προσκαλεί τον Ισραηλινό ομόλογό του στο Κάιρο στο πλαίσιο της πρώτης συνάντησης του νεοσύστατου Φόρουμ Φυσικού Αερίου της Ανατολικής Μεσογείου ή την παρουσία του Αμερικανού Υπουργού Ενέργειας κ. Πέρρυ και του Βοηθού Υπουργού Εξωτερικών για Φυσικούς Πόρους κ. Φάνον ως παρατηρητές στην δεύτερη υπουργική συνάντηση του Φόρουμ που προήδρευσε ο ίδιος ο Αιγύπτιος Πρόεδρος Σίσι. Κατ’ επέκταση, η 6η τριμερής συνάντηση Ισραήλ – Ελλάδας – Κύπρου που έγινε στην Ιερουσαλήμ τον Μάρτιο σημαδεύτηκε από την παρουσία του Αμερικανού Υπουργού Εξωτερικών Μάικ Πομπέο. Οι ηγέτες των τριών χωρών συμφώνησαν «την αύξηση της περιφερειακής συνεργασίας, τη στήριξη της ενεργειακής ασφάλειας και ανεξαρτησίας και την άμυνα από εξωγενείς κακόβουλες ενέργειες στην Ανατολική Μεσόγειο και τη Μέση Ανατολή». Αυτές οι εξελίξεις συνέπεσαν με τη μεγαλύτερη ανακάλυψη της ExxonMobil στην Κυπριακή ΑΟΖ, τη δημόσια παραδοχή του εκπροσώπου της εταιρείας στο Φόρουμ των Δελφών για το ενδιαφέρον της να τρυπήσει νότια της Κρήτης και την πρόσκληση αντιπροσωπείας της Κύπρου στην τελετή παράδοσης – παραλαβής του Ανώτατου Διοικητή των Συμμαχικών Δυνάμεων του ΝΑΤΟ στην Ευρώπη, την οποία η Τουρκία αποκάλεσε «ασυγχώρητο λάθος».
Στο μεταξύ, η Άγκυρα στην αντίπερα όχθη παλεύει να διασώσει την υπό κατάρρευση οικονομία της προσπαθώντας: 1) να διαχειριστεί την αγορά του πυραυλικού συστήματος S-400 από τη Ρωσία υπό την απειλή αμερικανικών κυρώσεων και την εκδίωξη της από την παραγωγή των μαχητικών F-35, 2) να έχει το πάνω χέρι σε μια προτεινόμενη ασφαλή ζώνη εις βάρος των Κούρδων, 3) να βρει τρόπο να παρακάμψει τις αμερικανικές κυρώσεις σε βάρος του Ιράν για να συνεχίσει απρόσκοπτα την εμπορία ιρανικού πετρελαίου και 4) να συνεχίσει την ενεργή εμπλοκή της στον εμφύλιο πόλεμο της Λιβύης προμηθεύοντας με οπλικά συστήματα το στρατό του Φάγεζ αλ-Σαράζ (Fayez al-Sarraj) στην Τρίπολη, μια παραβίαση της απόφασης 1973 (2011) του Συμβουλίου Ασφαλείας, με δέλεαρ μια ενδεχόμενη συμφωνία των δύο χωρών για οριοθέτηση ΑΟΖ εις βάρος της Ελλάδας και του ενεργειακού της προγράμματος.
Μέσα σε αυτό το χαοτικό περιβάλλον η Τουρκία είναι αποφασισμένη να εμβαθύνει την κρίση στη Μεσόγειο στέλνοντας και τέταρτο σκάφος στην κυπριακή ΑΟΖ τον Αύγουστο μετά τα δυο πλωτά γεωτρύπανα και το ερευνητικό Μπαρμπαρός, εάν δεν ικανοποιηθεί το αίτημά της: Ελλάδα και Κύπρος να αφήσουν το «win-win» με το Ισραήλ, την Αίγυπτο και τους υπόλοιπους λογικούς παίκτες της Ανατολικής Μεσογείου και να συμβιβαστούν με το οθωμανικό «καζάν-καζάν» του Ερντογάν. Ανάλογο ιστορικό προηγούμενο υπήρξε και το 1976, όταν το Χόρα είχε εισέλθει σε ελληνικά νερά και έφτασε τις δύο χώρες μια ανάσα πριν τον πόλεμο. Το πλήρωμα του σκάφους είχε θυσιάσει τότε, σύμφωνα με ένα οθωμανικό έθιμο, ένα αρνί και είχε βάψει το μέτωπό του με το αίμα του, προσευχόμενο στον Αλλάχ για τη νίκη. Ο πόλεμος τελικά αποφεύχθηκε, όπως έγινε και στις κρίσεις του ’87 και του ’96.
Στις 7 Μαΐου, ο κύριος Ερντογάν – ο οποίος επιμένει να επαναφέρει το θέμα της μετατροπής του πρώην καθεδρικού της Χριστιανοσύνης, της Αγίας Σοφίας, από μουσείο σε τέμενος – απευθυνόμενος σε κοινοβουλευτικούς εκπροσώπους του κόμματος του AKP, «προσευχήθηκε για φυσικό αέριο». Ευχήθηκε ο Αλλάχ να φωτίσει αυτούς που καταπατούν τα τουρκικά δικαιώματα στην Κύπρο, την Ανατολική Μεσόγειο και το Αιγαίο, υπονοώντας τις Ηνωμένες Πολιτείες και την Ευρωπαϊκή Ένωση. Τυφλωμένος από τον οθωμανικό του αναθεωρητισμό δεν μπορεί να διακρίνει πως κατάφερε να κλειδωθεί έξω από το πραγματικό δωμάτιο των ενηλίκων της γεωπολιτικής σκηνής και προβαίνει σε ολοένα και πιο σοβαρά λάθη, απειλώντας π.χ. την Ε.Ε. για την αναστολή της συμφωνίας για το μεταναστευτικό.
Ακόμη και στο εσωτερικό η πρόσφατη απόφασή του να ακυρώσει τις δημοτικές εκλογές της Κωνσταντινούπολης, όπου το κόμμα του έχασε και μετά εξαναγκάστηκε σε δεύτερη ταπεινωτική ήττα, δείχνει πως ο Πρόεδρος δε διστάζει να κάνει τα πάντα, προκειμένου να βρει τρόπο να δημιουργήσει μία καινούρια αλήθεια που το νεο-οθωμανικό του κοινό μπορεί να χάψει.
Συνεπώς, ο Ερντογάν ο «Πορθητής» που θεωρεί ακόμη και τον Κεμάλ Ατατούρκ ως αιρετικό και προδότη, επειδή υπέγραψε τη Συνθήκη της Λωζάννης, για να κυβερνήσει στην Ανατολική Μεσόγειο χρειάζεται να δημιουργήσει και να επικαλεστεί ένα σταθερό δικαίωμα στα μάτια των πιστών του, όπως ακριβώς ο Φατίχ και να αυξήσει την τουρκική επικράτεια όπως ο Γιαβούζ που τριπλασίασε την αυτοκρατορία του και την επέκτεινε στη Λεβαντίνη, στην Αίγυπτο και στη Σαουδική Αραβία.
Αυτός λοιπόν είναι ο λόγος που ονόμασε έτσι τα γεωτρύπανα-γενίτσαρούς του, για να προσδώσει νομιμοφάνεια στην επεκτατική του πολιτική, ώστε το νεο-οθωμανικό του όραμα να συνεχίσει απρόσκοπτα την πορεία του.
