Από την έντυπη έκδοση
Του Χρήστου Α. Ιωάννου*
Οικονομολόγος
Δείξατε τον δρόμο, όχι μόνο για το πώς να βγεις από τα μνημόνια αλλά επίσης πώς να εφαρμόσεις κοινωνικά φιλικές πολιτικές ακριβώς μετά τα μνημόνια» φέρεται να δήλωσε ο Έλληνας πρωθυπουργός κατά τη συνάντησή του με τον Πορτογάλο ομόλογό του Αντόνιο Κόστα. Τα πράγματα είναι λίγο διαφορετικά, και είναι χρήσιμο να γνωρίζει κανείς κάτι για την («αριστερόστροφη») Πορτογαλία «μετά τα μνημόνια».
Η Πορτογαλία βγήκε από το πρώτο, και μοναδικό, μνημόνιό της τον Μάιο 2014 με την ολοκλήρωση της 12ης αξιολόγησης. Η Ελλάδα ακολουθώντας την οξυδερκή πολιτική τού «άσ’ το για αργότερα» και της «σκληρής διαπραγμάτευσης» βρίσκεται στη 13η αξιολόγηση του 3ου μνημονίου και ελπίζει να «ξεμπερδέψει» με τη 15η. Ο Αντόνιο Κόστα ανέλαβε πρωθυπουργός τον Νοέμβριο του 2015.
Πορτογαλικό μάθημα που επιχειρείται να επαναληφθεί και εγχωρίως είναι ότι η ιβηρική χώρα (υπό τον Κοέλιο, όχι υπό τον Κόστα) βγήκε από το μνημόνιο τον Μάιο-Ιούνιο 2014, έχοντας συσσωρεύσει ρευστότητα 15,6 δισ. ευρώ. Με σκοπό, ακόμη και χωρίς πρόσβαση στις αγορές, να είναι δυνατή η κάλυψη των δημοσιονομικών ελλειμμάτων του 2014 και 2015. Ωστόσο στις αγορές επανήλθε εγκαίρως (και έμεινε/είναι). Το δημόσιο χρέος της εκτιμάται σε 128,5% του ΑΕΠ το 2017 και 126,2% το 2018. Σχεδόν στα 2/3 του ελληνικού – αλλά αυτό δεν είναι το μείζον και η κυριότερη διαφορά με την Ελλάδα.
«Μετά το μνημόνιο» η Πορτογαλία δείχνει ότι αντιμετωπίζει τα θεμελιώδη. Μεταξύ 2011 και 2016 αύξησε το μερίδιό της στις παγκόσμιες εξαγωγές προϊόντων. Η Ελλάδα το μειώνει, και έχει τη μεγαλύτερη μείωση μεταξύ κρατών-μελών της Ε.Ε. Η επίσης μνημονιακή και «μετά το μνημόνιο» Ιρλανδία έχει τη μεγαλύτερη αύξηση. Στην Πορτογαλία το 2016 σημειώθηκε υψηλό αριθμού ξένων αμέσων επενδύσεων (FDI) με 59 νέα έργα.
Αυτό, ή μάλλον και αυτό, συντελεί ώστε η Πορτογαλία (όπως και η Ισπανία) να έχει επιδόσεις στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών που οδηγούν προς ισορροπημένη καθαρή διεθνή επενδυτική θέση (NIIP), στον στόχο του -35% του ΑΕΠ τις επόμενες δύο δεκαετίες. Τη μειώνει σταθερά: από -117,5% το 2014, σε -112% το 2015, σε -104,7% το 2016.
Στην Ελλάδα, αντίθετα, οι επιδόσεις είναι ανεπαρκείς να υποστηρίξουν τη μείωση της εξαιρετικά αρνητικής διεθνούς επενδυτικής θέσης της χώρας. Αντιθέτως με την Πορτογαλία, η αρνητική NIIP επιδεινώνεται συνεχώς: 2014: -131,9%, 2015: -136,3%, 2016: -139,4%. Αυτό είναι κρίσιμο για τη βιωσιμότητα της εξόδου στις αγορές και θεμελιώδες για το εάν το δημόσιο χρέος είναι εξυπηρετήσιμο.
Η αναφορά σε «κοινωνικά φιλικές πολιτικές ακριβώς μετά τα μνημόνια» υποδηλώνουν σοβαρές αυταπάτες.
Στην Πορτογαλία, παρά τις προαναφερθείσες θετικές επιδόσεις στα θεμελιώδη, και με την ανεργία να έχει μειωθεί στο 8,8%, ο κατώτατος μισθός είναι χαμηλότερος του ελληνικού «μνημονιακού»: Είναι 557€ (649,83€ σε 12μηνη βάση και 771,07 σε ισοτιμία αγοραστικής δύναμης) έναντι 586,08€ στην Ελλάδα (683,76€ σε 12μηνη βάση και 792,91 σε ισοτιμία αγοραστικής δύναμης).
Δηλαδή μια «αριστερόστροφη» κυβέρνηση συμμαχίας σοσιαλιστών, κομμουνιστών και πρασίνων με «κοινωνικά φιλικές πολιτικές ακριβώς μετά τα μνημόνια» έχει τον εθνικό κατώτατο μισθό σε επίπεδα κατώτερα της «μνημονιακής» Ελλάδας, παρά το ότι τον έχει αυξήσει από 505€ το 2015, σε 530€ το 2016 και 557€ το 2017. Μάλιστα το 2017 ο κατώτατος μισθός αντιστοιχεί στο 64% του μέσου μισθού και καλύπτει το 22,9% των μισθωτών. Όσο αυξανόταν, μεγαλύτερο μέρος μισθωτών υπαγόταν σε αυτόν (από 16% το 2015 και 19% το 2016). Γιατί άραγε;
Πορτογαλικό μάθημα προκύπτει και από το ότι Ελλάδα και Πορτογαλία είχαν παράλληλες και σχεδόν παρόμοιες «μνημονιακές» προσαρμογές στα εργασιακά τους (για την επέκταση συλλογικών συμβάσεων, τη λήξη ισχύος τους, τη μετενέργειά τους κ.λπ.). Στην «αριστερόστροφη» Πορτογαλία «μετά το μνημόνιο» δεν υπήρξαν ριζικές ανατροπές στις «μνημονιακές» εργασιακές προσαρμογές.
Τον Ιανουάριο 2017 η κυβέρνηση και η πλειοψηφία των κοινωνικών εταίρων συμφώνησαν όχι να καταργήσουν, αλλά να μην εφαρμόζουν προσωρινά για 18 μήνες (έως τον Ιούλιο του 2018) τη «μνημονιακή» ρύθμιση της λήξης των συλλογικών συμβάσεων εργασίας, με σκοπό να προωθήσουν τον κοινωνικό διάλογο και την εμπιστοσύνη τους στους ισχύοντες κανόνες για ευελιξία στις μισθολογικές προσαρμογές ανάλογα με τις οικονομικές εξελίξεις.
Τον Ιούνιο του 2017 αναθεωρήθηκε το παλαιό σύστημα ημιαυτόματης επέκτασης της ισχύος των συλλογικών συμβάσεων -που έμοιαζε με το ελληνικό (που τελεί σε αναστολή και είναι υπό αναθεώρηση)-, εισάγοντας ουσιαστικά κριτήρια και όρια για την επέκταση ισχύος των συλλογικών συμβάσεων εργασίας κλάδων και επαγγελμάτων σε μη συμβαλλόμενα μέρη -μη-μέλη των οργανώσεων εργοδοτών και εργαζομένων.
Πορτογαλικό μάθημα είναι και ότι Πορτογαλία και Ελλάδα είχαν, και έχουν, εκτός από ομοιότητες και διαφορές στις συμπεριφορές κυβερνήσεων και κοινωνικών εταίρων στην αντιμετώπιση της κρίσης και της αναγκαίας προσαρμογής. Πριν από το μνημόνιο, με το μνημόνιο, «μετά το μνημόνιο».
Το πορτογαλικό μνημόνιο περιελάμβανε π.χ. ως υποχρέωση και την εφαρμογή μιας τριμερούς συμφωνίας (δηλαδή οργανώσεων εργαζομένων, εργοδοτών και κυβέρνησης) του Μαρτίου 2011 για «οργανωμένη αποκέντρωση» στη ρύθμιση των εργασιακών και των μισθών ανάλογα με τις ανάγκες και τις δυνατότητες της παραγωγικότητας, συμφωνίας προηγηθείσας του μνημονίου, με σκοπό την αντιμετώπιση της κρίσης ανταγωνιστικότητας και παραγωγικότητας (συνεπώς και απασχόλησης) στην Πορτογαλία.
Έχω ιδίαν εμπειρία των διαφορετικών επιλογών και συμπεριφορών. Στις 23-24 Μαΐου 2015 συμμετείχα στη Λισαβόνα μαζί με άλλους Νοτιοευρωπαίους ερευνητές στο διεθνές συνέδριο «Απαντήσεις στην κρίση στην Ευρώπη και στην Πορτογαλία – Νέες τάσεις στις συλλογικές διαπραγματεύσεις». Συνδιοργάνωναν το Instituto Ruben Polo, το Friedrich-Ebert-Stiftung και το Corrente Syndical Socialista do CGTP-IN, η σοσιαλιστική τάση στη μία (τη μεγαλύτερη) από τις δύο εργατικές συνομοσπονδίες της Πορτογαλίας.
Ο Αντόνιο Κόστα, μόλις παραιτηθείς από τη δημαρχία Λισαβόνας ως υποψήφιος πρωθυπουργός, ήταν κεντρικός ομιλητής. Ούτε είχε ούτε καλλιεργούσε αυταπάτες: Βγαίνοντας από το μνημόνιο μένεις αντιμέτωπος -ως κοινωνία, ως οικονομία, ως κυβέρνηση, ως συνδικάτα- με τα προβλήματά σου, δεν έχεις άλλοθι το μνημόνιο.
Κατά τη συζήτηση που ακολούθησε για τα εργασιακά τεκταινόμενα στην Ευρώπη και κυρίως τον Νότο, αξιοσημείωτη ήταν για μένα η αναφανδόν αντίθεση των Πορτογάλων σοσιαλιστών συνδικαλιστών σε επιλογές τύπου υποχρεωτικής διαιτησίας στις συλλογικές συμβάσεις η οποία είχε ήδη ανασυσταθεί στην Ελλάδα τον Οκτώβριο του 2014. Σε αντίστοιχη περίσταση προ περισσοτέρων ετών αξιοσημείωτη ήταν η αντίθεσή τους στις πρόωρες συνταξιοδοτήσεις ως συνδικαλιστικό αίτημα. Η δε έξοδος από το μνημόνιο (και) στην Πορτογαλία απλά επιβεβαίωνε ότι η κρίση έφερνε τα μνημόνια και όχι τα μνημόνια την κρίση.
